Γράφει ο Χρήστος Χαραλάμπους
Ίσως και μόνο στο άκουσμα της λέξης, να δημιουργούνται δυσάρεστα συναισθήματα και μια παρότρυνση να το επισκεφτείς, προφανώς να προκαλεί δέος και αποστροφή. Κι όμως, δεν πρόκειται απλώς για ένα χώρο, που αποτελεί την τελευταία κατοικία (όπως συνηθίσαμε να λέμε) κάποιων ανθρώπων.
Όμως, το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, δεν είναι ένας συνηθισμένος χώρος ταφής αλλά αποτελεί ένα υπαίθριο μουσείο της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας και του πολιτισμού της Ελλάδας. Δεν πρόκειται απλά για ένα νεκροταφείο, αλλά για την μεγαλύτερη και ίσως σημαντικότερη υπαίθρια γλυπτοθήκη της χώρας.
Εδώ «συναντώνται» ήρωες του ’21, πολιτικοί σύμμαχοι αλλά και αντίπαλοι που άφησαν έντονο το στίγμα τους στην πολιτική ιστορία του τόπου, προσωπικότητες που με την πολιτική ή επαγγελματική τους δράση άφησαν πίσω σημαντικό ιστορικό και κοινωνικό έργο και γι’ αυτό και αγαπήθηκαν από τον πολύ κόσμο… Εδώ βρίσκονται και οι περισσότεροι από τους σημαντικούς συγγραφείς και ποιητές που με το έργο σήκωσαν ψηλότερα το πνευματικό επίπεδο της Ελλάδας, όπως και αρκετοί καλλιτέχνες που λάτρεψε το σύνολο των Ελλήνων.
Το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών που δημιουργήθηκε το 1837, είναι ένας τεράστιος κήπος αρκετών τετραγωνικών χιλιομέτρων που ξεκινά σχεδόν από το κέντρο της Αθήνας (η κύρια πύλη του βρίσκεται στην οδό Αναπαύσεως, λίγα μέτρα από το καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο και σε μικρή απόσταση από το Ζάππειο) και εκτείνεται μέχρι τη λεωφόρο Υμηττού που συνδέει το Παγκράτι με τα Ιλίσια.
Πέραν όμως από την ιδιαίτερη σύνθεση του πληθυσμού του, το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του χώρου που τον κάνει να ξεχωρίζει, είναι τα μοναδικά έργα αρχιτεκτονικής και γλυπτικής που κοσμούν αρκετούς τάφους, κυρίως αριστοκρατικών και αστικών οικογενειών του 19ου αιώνα και έχουν φιλοτεχνηθεί από σημαντικούς καλλιτέχνες όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Δημήτρης Φιλιππότης, ο Κώστας Βαλσάμης και πολλοί άλλοι. Καθένα από αυτά τα έργα κρύβει πίσω του και μια ενδιαφέρουσα ιστορία.
Όπως είναι φυσικό, λόγω της έκτασης και της ιδιομορφίας του, το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών είναι χωρισμένο σε τομείς με μια κεντρική εκκλησία και άλλους μικρότερους ναούς σε διάφορα σημεία. Σε όλο τον χώρο, κινούνται ιερωμένοι και άλλοι υπεύθυνοι κατά τομείς οι οποίοι παρέχουν πληροφορίες και κατατοπίζουν τους επισκέπτες ανάλογα με το ενδιαφέρον τους.
Μπαίνοντας από την κεντρική πύλη το μάτι πέφτει αβίαστα στη δεξιά πλευρά και στο λιτό αλλά τόσο χαρακτηριστικό μνημείο που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Κώστας Βαλσάμης και είναι αφιερωμένο στην «Μάνα της κατοχής» την άγνωστη Ελληνίδα μάνα που πέθανε από την πείνα και τις άλλες κακουχίες έχοντας στο στήθος της το ορφανό που άφησε πίσω της.
Εκεί στην αρχή του Νεκροταφείου, δεσπόζει και το επιβλητικό ταφικό μνημείο με το άγαλμα του εθνικού ευεργέτη Γεώργιου Αβέρωφ, έργο του Δημήτρη Φιλιππότη. Για την ιστορία, αξίζει να αναφέρουμε ότι στα ευεργετήματα του περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Ωδείο Αθηνών αλλά και το περίφημο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.
Εκατοντάδες είναι τα αγάλματα και γενικότερα τα γλυπτά μνημεία που καλύπτουν τους τάφους επιφανών προσωπικοτήτων της ελληνικής πολιτικής, πολιτιστικής και κοινωνικής ιστορίας των δυο τελευταίων αιώνων. Ανάμεσα τους, το μαυσωλείο του Ερρίκου Σλήμαν, του ανθρώπου που με τις αρχαιολογικές του ανασκαφές του έφερε στο φως την Τροία και τις Μυκήνες. Το έργο ανήκει στον επίσης διάσημο αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλλερ και έχει σχήμα αρχαίου ναού διακοσμημένου με ιστορικές-πολεμικές παραστάσεις.
Η «Κοιμωμένη» του Χαλεπά
Εκείνο που όλοι όσοι επισκέπτονται το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, αναζητούν να δουν είναι αναμφίβολα η περίφημη «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά. Μια από τις πολλές «κοιμωμένες» που κοσμούν τάφους νεαρών γυναικών.
Το συγκεκριμένο έργο που χαρακτηρίζεται από τις λεπτομέρειες και την εκφραστικότητα του, δημιουργήθηκε από τον Τηνιακό γλύπτη το 1880 και καλύπτει το τάφο της «ωραίας των Αθηνών», όπως έχει χαρακτηριστεί, της νεαρής Σοφίας Αφεντάκη που αυτοκτόνησε στα 18 της όταν ο πατέρας της πέτυχε τον χωρισμό της από τον αγαπημένο της τενόρο Μάριο Τζιοβάνι.
Ο τάφος με την «ωραία κοιμώμενη» βρίσκεται σε απόσταση εκατό περίπου μέτρων από την είσοδο του Νεκροταφείου.
Στην «γειτονιά» του θεάτρου και της μουσικής
Χώρο τελευταίας κατοικίας, αποτελεί το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών και για τους περισσότερους ανθρώπους της τέχνης που όλοι αγαπήσαμε, ηθοποιούς και τραγουδιστές. Είναι σχεδόν όλοι μαζεμένοι σε 2-3 σημεία του τεράστιου ταφικού πάρκου.
Οι τάφοι τους, αν και πολύ απλοί, χωρίς μεγαλόπρεπα μνημεία, ωστόσο φαντάζουν επιβλητικοί. Μια επιβλητικότητα που πηγάζει μέσα από το μέγεθος της πορεία και της προσφορά τους στα πολιτιστικά αλλά και κοινωνικά πράγματα της χώρας.
Μπαίνοντας στο Νεκροταφείο σε ένα χαμηλότερο επίπεδο στα δεξιά, θα βρεθείς στην «γειτονιά» των θεατράνθρωπων και των σκαπανέων του ελληνικού σινεμά… Μάνος Κατράκης, Κάρολος Κουν, Βασίλης Γεωργιάδης, Έλλη Λαμπέτη, Βασίλης Λογοθετίδης, Αλίκη Βουγιουκλάκη… Εκεί ανάμεσα τους και ο Βασίλης Τσιτσάνης αλλά και ο χαράκτης Τάσσος.
Σε ένα ύψωμα στα μέσα του Κοιμητηρίου, «έστησε» το δικό της «στέκι» μια άλλη ομάδα εκλεκτών και αγαπημένων. Την αρχή έκανε το 1980 ο Αρχάγγελος της Κρήτης και στα χρόνια που ακολούθησε, η καλλιτεχνική συντροφιά όλο και μεγάλωσε… Δίπλα στο Νίκο Ξυλούρη, ο Δημήτρης Μητροπάνος, με γειτόνισσα του την Ρίτα Σακελλαρίου, ένα μέτρο πιο ‘κει ο Στράτος Διονυσίου… Κι απέναντι τους η μεγάλη του ρεμπέτικου Σωτηρία Μπέλλου…
Περπατώντας σ’ αυτή την γειτονιά, αβίαστα, αντηχούν στ’ αυτιά σου λόγια βγαλμένα απ’ τις φωνές τους που άλλοτε έδιναν δύναμη και εμψύχωναν σε καιρούς πονηρούς και δύσκολους κι άλλοτε καλούσαν την ψυχή να χαρεί την ζωή και να διασκεδάσει…
Σε άλλα σημεία, ο επισκέπτης θα συναντήσει και πολλούς άλλους σημαντικούς κι αγαπημένους του θεάτρου και της μουσικής, όπως ο Μάνος Λοϊζος, η Μελίνα, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Παξινού, η Τζένη Καρέζη, ο Παπαμιχαήλ…
Τρία ονόματα-σύμβολα της Δημοκρατίας
Συγκίνηση και ανατριχίλα είναι τα συναισθήματα που σε κυριεύουν καθώς στη περιδιάβαση σου στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, τα βήματα σε οδηγούν μπροστά σε τρεις τάφους (ο ένας δίπλα στον άλλο) με τρία ονόματα-σύμβολα, χαραγμένα στις ξεθωριασμένες μαρμάρινες πλάκες.
Τρεις αγωνιστές της δημοκρατίας, ότι πιο αντιπροσωπευτικό για μια από τις πιο σκοτεινές εποχές της σύγχρονη ελληνικής ιστορίας.
Γρηγόρης Λαμπράκης, ο ειρηνιστής βουλευτής της ΕΔΑ που δολοφονήθηκε από το παρακράτος της Δεξιάς τον Μάιο του ’63 στη Θεσσαλονίκη…
Σωτήρης Πέτρουλας, ο φοιτητής, μέλος της Δημοκρατικής Νεολαία Λαμπράκη που δολοφονήθηκε τον Ιούλιο του ’65 στο κέντρο της Αθήνας από αστυνομικούς στη διάρκεια διαδήλωσης…
Νικηφόρος Μανδηλαράς, ο δικηγόρος, δημοσιογράφος και πολιτευτής που το πτώμα του ξεβράστηκε τον Μάιο του ’67 σε ακτή της Ρόδου. Λίγες μέρες πριν είχε επιβιβαστεί κρυφά σε πλοιάριο με προορισμό την Κύπρο, αφού απειλείτο η ζωή του από την χούντα επειδή ήταν συνήγορος υπεράσπισης στην υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ».