Το μαύρο καλοκαίρι του ’74 με το καλέμι και το πινέλο

Γράφει ο Χρήστος Χαραλάμπους

Καθόλου υπερβολική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί η άποψη ότι η περίοδος μετά το 74 (και ιδιαίτερα η πρώτη δεκαετία), υπήρξε η πιο πληθωρική σε δημιουργία έργων τέχνης και λογοτεχνικών/ποιητικών κειμένων με αντικείμενο την Κύπρο και τον κόσμο της, έτσι όπως διαμορφώθηκαν μετά τα τραγικά γεγονότα.

Οι δολοφονίες και τα άλλα εγκλήματα που διαπράχθηκαν πριν αλλά και τις μέρες του πραξικοπήματος, η εισβολή που ακολούθησε με θύματα χιλιάδες στρατιώτες αλλά και αμάχους, η προσφυγιά και γενικότερα τα προβλήματα που δημιούργησε ο ξεριζωμός, το δράμα των αγνοουμένων και βέβαια ο ακούσιος διαχωρισμός Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων μετά από τόσα χρόνια ειρηνικής συνύπαρξης, αποτέλεσαν σημεία για μια χωρίς προηγούμενο ποσοτική και κυρίως ποιοτική καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία.

Πρόσωπα και γεγονότα εκείνης της εποχής, συνέβαλαν ώστε οι δημιουργοί της τέχνης και του λόγου να «ωριμάσουν» μέσα σε λίγες μέρες αποτυπώνοντας στο χαρτί, τον καμβά και την πέτρα, βιωματικά ή μέσα από μαρτυρίες, όλο τον πόνο και τον θρήνο που συσσώρευσε  το δράμα της Κύπρου αλλά ταυτόχρονα και την αγωνιστικότητα και την ελπίδα του λαού μας για δικαίωση και επανένωση του τόπου και των ανθρώπων.

Τα συρματοπλέγματα και η νοσταλγία των χαμένων εδαφών, οι άνθρωποι που χάθηκαν και ο πόθος της επιστροφής, αποτελούν μερικές από τις πτυχές του κυπριακού δράματος που καθοδήγησαν το πινέλο και το καλέμι φτασμένων ή και λιγότερο γνωστών, μέχρι εκείνη τη εποχή, δημιουργών.

Ξεκινώντας από την Ελλάδα, η αναφορά μας αρχίζει με τον ποιητή τη ρωμιοσύνης που εκτός από αηδόνι του λόγου, ήταν και ένας γητευτής της πέτρας πάνω στην οποία αποτύπωσε, μεταξύ άλλων, και το θρηνητικό ποίημα του για τη Κύπρο… Μια μικρή σε όγκο πέτρα, πάνω στην οποία ο ποιητής χάραξε τον θρήνο και τον ύμνο για την Κύπρο, συνοδεύοντας και εικαστικά το ομώνυμο ποίημα του.

Πολλοί είναι οι καλλιτέχνες στην Ελλάδα που εκείνη την περίοδο, μετά τον Ιούλη του 7’4, επικέντρωσαν το ενδιαφέρον της δημιουργίας τους, στα θλιβερά αποτελέσματα που άφησε πίσω της η τουρκική εισβολή. Ιδιαίτερα στον τομέα της χαρακτικής, η έμπνευση από την τραγωδία της Κύπρου, έδωσε μοναδικά έργα, κυρίως από τον Τάσσο (Αλεβίζο) και τον Παναγιώτη Γράββαλο.

Σε ότι αφορά την κυπριακή καλλιτεχνική δημιουργία την εμπνευσμένη από το δράμα του ‘74, η παραγωγή είναι τεράστια. Ο Τηλέμαχος Κάνθος, ο Αδαμάντιος Διαμαντής, ο Γιώργος Σκοτεινός, ο Ξάνθος Χατζησωτηρίου, για να αναφερθούμε ενδεικτικά σε κάποιους από τους Κύπριους καλλιτέχνες, δημιούργησαν ένα σταθμό στην ιστορία της κυπριακής τέχνης.

Στη θεματογραφία αυτής της σχολής, περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων και το έργο «Πενταδάκτυλος» από την ευρύτερη δουλειά του καταξιωμένου και βραβευμένου Βαρωσιώτη ζωγράφου Γιώργου Σκοτεινού με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Κύκλος Καταγγελίας Κύπρος 1974». Πρόκειται για μια σειρά έργων μέσα από τα οποία ο καλλιτέχνης εκφράζει τη διαμαρτυρία του για την τουρκική εισβολή και γενικότερα για την κάθε μορφή βίας και πολέμου.

Σημαντικό και το έργο, του επίσης Βαρωσιώτη Ξάνθου Χατζησωτηρίου. Για τον κύκλο των έργων του «Πρόσφυγες» που εκφράζουν βέβαια τον πόνο και ότι άλλο αρνητικό συνεπάγεται ένας ξεριζωμός. Από αυτό τον κύκλο ξεχωρίζουν τα έργα «Προσευχή για την ειρήνη» και «Δικαιοσύνη για την Κύπρο».

Οι «Σκληροί χρόνοι» του Τηλέμαχου Κάνθου

Ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους Κύπριους καλλιτέχνες που μας κληροδότησαν σημαντικό έργο με αναφορά την τραγωδία του 1974, κατέχει αναμφίβολα ο Τηλέμαχος Κάνθος.

Μέσα από μα σειρά ξυλογραφίες του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Σκληροί χρόνοι», ο εξ Άλωνας δάσκαλος της τέχνης, αποτύπωσε σε όλη του τη διάσταση το κυπριακό δράμα.

«Στην πέτρα της υπομονής», το «Μαύρο θέρος του 74» και  «Θρήνος γυναικών» είναι ίσως τα πιο γνωστά από τα έργα αυτού του κύκλου.

Στον κύκλο «Σκληροί χρόνοι», ο Τηλέμαχος Κάνθος έχει περιλάβει και κάποια έργα του τα οποία είναι εμπνευσμένα από τα γεγονότα της περιόδου 1963-64.

Τάσσος: ο πατέρας του προσφυγόσημου

Σε ότι αφορά τον χαράκτη Τάσσο, η αναφορά μας δεν μπορεί παρά να εστιάσει στο έργο του με το κοριτσάκι-προσφυγόπουλο της Κύπρου ανάμεσα στα συρματοπλέγματα. Μια εικόνα που προκάλεσε ανατριχίλα  όταν κυκλοφόρησε σαν γραμματόσημο και από τότε συνοδεύει όλη την κυπριακή αλληλογραφία. Και βέβαια ακόμα μας συγκινεί.

Το προσφυγόσημο ή προσφυγικό γραμματόσημο, όπως συνηθίσαμε να το λέμε και το οποίο κυκλοφόρησε σε τρεις διαφορετικές παραστάσεις, (με τελευταίο το προσφυγόπουλο που κυκλοφορεί μέχρι σήμερα), είχε δυο στόχους όταν αποφασίστηκε η κυκλοφορία του: να ενισχύσει το Ταμείο Προσφύγων που είχε δημιουργηθεί αμέσως μετά τον ξεριζωμό και να θυμίζει παντού την τραγωδία της Κύπρου αφού θα κυκλοφορούσε σε κάθε επιστολή ή δέμα, που έφευγε από την Κύπρο προς όλο τον κόσμο.

Οι μνημειακές ξυλογραφίες του Χαμπή

Μνημειακά  έργα χαρακτικής, μας έχει δώσει βέβαια και ο Χαμπής. Ο σπουδαιότερος, για πολλούς, και σίγουρα ο πιο παραγωγικός καλλιτέχνης σε αυτό το είδος της τέχνης,  πρόσφυγας και ο ίδιος (η γενέτειρα του Κοντέα μνημονεύεται σε πολλά από τα έργα του), έχει δημιουργήσει δεκάδες μαυρόασπρες ξυλογραφίες μέσα από τις οποίες αφήνει να εκδηλωθούν τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι προβληματισμοί που του γέννησε η προδοσία και το δράμα της Κύπρου.

Αρκετά από αυτά τα έργα, έχουν γίνει γνωστά εντός και εκτός Κύπρου, μέσα από βιβλία τα οποία αναφέρονται βέβαια στην κυπριακή τραγωδία.

Μοναδικής καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας είναι και τα χρωματιστά χαρακτικά του πολυβραβευμένου καλλιτέχνη, τα οποία ξεχειλίζουν, κυρίως από τη νοσταλγία του Χαμπή για το τουρκοκρατούμενο χωριό του…

Τροφή για τη λογοτεχνική γραφίδα

Σε ότι αφορά την λογοτεχνία σε όλες τις μορφές της, το 74 αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς, παλαιότερους αλλά και νεότερους ποιητές, πεζογράφους, θεατρικούς συγγραφείς, αρκετοί από τους οποίους αναδείχθηκαν μέσα από έργα τους εκείνης της περιόδου. Μιχάλης Πασιαρδής, Κώστας Μόντης, Κυριάκος Χαραλαμπιδης, Κώστας Γραικός, Γιώργος Μολέσκης, Άντης Κανάκης, Λεύκιος Ζαφειρίου, Χρίστος Χατζήπαπας, ΄Έλλη Παιονίδου,… είναι μερικά μόνο ονόματα που κυριαρχούσαν τα πρώτα χρόνια μετά την κυπριακή τραγωδία.

Χαρακτηριστικό δείγμα της αντίληψης και της έκφρασης του κυπριακού δράματος από τους λογοτέχνες μας αποτελεί και το ποίημα του Άντη Κανάκη «Σου τ’ ορκίζομαι».

Κορίτσι
με το μαύρο μαντήλι
και τ’ όνειρο ξεραμένο
γαρούφαλλο στον κόρφο
σου τ’ ορκίζομαι
να κυνηγώ το φονιά
καβάλα στον άγριο μου Πήγασο
με γιαταγάνι στο στίχο μου
ώσπου ν’ ανθίσει
το γαρούφαλλο στο στήθος σου…

Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους δημιουργούς του λόγου που τα τραγικά γεγονότα εκείνου του καλοκαιριού τροφοδότησαν την γραφίδα τους, κατέχουν αναμφίβολα οι διαλεκτικοί ποιητές μας. Προερχόμενοι κατά κύριο λόγο από χώματα που κατακτήθηκαν από τους εισβολείς, δεν ήταν δυνατόν να μη μετατρέψουν τα έντονα προσωπικά βιώματά τους σε στίχο.

Ο κορυφαίος των διαλεκτικών μας, Παύλος Λιασίδης, οι Κατσαντώνηδες, ο Κυριάκος Καρνέρας, ο Πιερής Πιερέτης και πολλοί άλλοι επώνυμοι και λιγότερο γνωστοί λαϊκοί ποιητές μας, μας κληροδότησαν ένα λογοτεχνικό θησαυρό στον οποίο αποτυπώνονται ανεξίτηλα τα αποτελέσματα του δίδυμου εγκλήματος του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής.

Συμβολικά στεκόμαστε στο έργο του Παύλου Λιασίδη παραθέτοντας ένα δείγμα, από την «Σταυρωμένη Τζιύπρος» που κυκλοφόρησε το 1976…

Ρέσσ’ ένας γρόνος σήμμερον
που ‘μαστιν εξορίαν
μεσ’ τα χωρκά τα ξένα,
εβαρεθήκαν μας τζι οι λας
με τούτην ιστορίαν
παιθκιά μου αδικημένα.
………………………………
Το χώμαν εν τζιαι τρώεται,
μήτε λαχτά να φύει
τζι’ ας κρούσουν το χωρκόν μας
εμείς εν να το χτίσουμεν
πάλαι το ριζικόν μας
για πείσμαν των οχτρών μας.

Στην πεζογραφία εκείνο που κυριαρχεί, τα πρώτα χρόνια μετά το 74, είναι το αυτοβιογραφικό στοιχείο, με πρώτη διδάξασα τη Ρήνα Κατσελλή («Πρόσφυγας στον τόπο μου», «Εκ στόματος γερόντων» κλπ). Αργότερα, είχαμε μια μεγάλη παραγωγή από μυθιστορήματα, διηγήματα αλλά και καταγραφές προσωπικών μαρτυριών (από ανθρώπους που έζησαν στο πετσί τους την κυπριακή τραγωδία, που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πολέμου, που βίωσαν το μαρτύριο της αιχμαλωσίας, που έζησαν εγκλωβισμένοι, ανθρώπους που ακόμα ψάχνουν τους αγνοούμενους τους…).

Και βέβαια στην πλούσια βιβλιογραφία που έχει να κάνει με την τραγωδία του ’74 και τις, μέχρι σήμερα συνέπειες της, περιλαμβάνεται και μια πλειάδα λογοτεχνικών, ιστορικών και άλλων κειμένων που προέκυψαν μέσα από την εμπειρία που αποκόμισαν οι δημιουργοί τους, είτε ως παθόντες είτε ως επισκεπτόμενοι, με το άνοιγμα των οδοφραγμάτων, τον γενέθλιο τόπο τους και γενικότερα τα κατεχόμενα εδάφη μας.

Ενδεικτικά αναφέρουμε τις προσωπικές μαρτυρίες του Λαπηθιώτη Γιώργου Χαριτωνίδη, έτσι όπως τις κατέγραψε στις «Αναμνήσεις με πολλά κουκούτσια» και στο  «Με διαβατήριο και βίζα μιας μέρας».

Ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος και το κρητικό «ριζίτικο»

Το έγκλημα που έγινε στην Κύπρο το 1974 δεν θα μπορούσε βέβαια να αφήσει ασυγκίνητη και την ελληνική λογοτεχνική δημιουργία.

Ιδιαίτερα ο Γιάννης Ρίτσος και ο Νικηφόρος Βρεττάκος, έσκυψαν με πολύ πόνο και δέος πάνω στις πληγές που χαράχτηκαν στο σώμα της Κύπρου και μας άφησαν μοναδικά δείγματα της ποιητικής ευαισθησία τους.

«Ύμνος και Θρήνος για την Κύπρο». Ο κύκλος ποιημάτων του ποιητή της Ρωμιοσύνης, που μελοποιήθηκαν από τον Γιώργο Κοτσώνη και για πολλά χρόνια μετά το 74, αποτελούσε στα χείλη όλων μας μοιρολόι και σύμβολο του πόνου που έφερε στον τόπο και το λαό μας η καταστροφή από εκείνο τον μαύρο Ιούλιο…

Αχ, οι νεκροί μας δε χωρούν
στο χώμα και στο κλάμα.
Ψυχή και σώμα βάλανε
στον άγιο αγώνα τάμα.
Και κοντοστέκουν μια στιγμή,
κι έτσι σκυμμένοι… δες τους
βγάζουν με τα δακτύλια τους
τα βόλια απ’ τις πληγές τους.
Κι ορθοί ξανά και δυνατοί
πατάν το θάνατο τους
και στον αγώνα ρίχνονται
πιο πρώτοι κι απ’ τους πρώτους…

Αλλά και ο άλλος μεγάλος της ελληνικής ποίησης, που είχα την τιμή να τον έχω για τρία χρόνια δάσκαλο στην δημοσιογραφία, ο Νικηφόρος Βρεττάκος, έγραψε το 1975 «Το ποτάμι Μπυές και τα εφτά ελεγεία» απ’ όπου και το ποίημα «Κύπρος»…

Τριγυρνώ εξήντα χρόνια μες την Κύπρο του κόσμου,
η Κύπρος παντού αλλά Κύπρος εσύ
παραφόρτωσες την καρδιά μου μ’ ερείπια
και με άταχτα ρηγμένους νεκρούς,
πεσμένους ανάσκελα ή μπρούμυτα  κάτω απ’ το φως,
μες το πράσινο, μέσα στα χρώματα του έρωτα,
εμπρός στις ανταύγειες της Κύπριδος που αναδύεται
μες από αιωρούμενα ζαφείρια της θάλασσας.
Τόση ομορφιά, πώς γίνεται Θεέ μου
να μην ακούγεται ο λόγος της;
Θεέ μου, δεν είναι,
δεν είναι για όπλα ο τόπος αυτός,
δεν είναι για βόμβους,
δεν είναι για ουρλιάγματα τσακαλιών,
για κραυγές μαρτύρων………………..

Τελευταία αλλά όχι έσχατη άφησα την Κρήτη που θρήνησε κι οργίστηκε, που έκλαψε κι ορκίστηκε, με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο, για την Κύπρο του 1974…

Κρεμάλες εις το Σύνταγμα πρέπει ο λαός να στήσει
Η χούντα εκειά να κρεμαστεί κι εκειά να μαρτυρήσει.
Σφραγίσανε τα στόματα, φιμώσανε τον Τύπο
Και δώρο δώσαν στην τουρκιά τη δοξασμένη Κύπρο.

(ΜΑΝΏΛΗΣ ΚΑΡΠΟΥΖΆΚΗΣ, ΗΡΆΚΛΕΙΟ)

Γιώργη Τζομπάνη, Γιώργη μου
Μπλάζη μου καπετάνιε,
Έσφαξε πάλι η τουρκιά τ’ αδέλφια μας στην Κύπρο.
Για βγέτε εις το όβγορο, στση Πλάκας τ’ Αρολίθι
φωνάξτε και του Μυλωνά κι ούλω τ’ αντρειωμένων
να ζώσουν γύρω τα Χανιά κι ούλο το Ακρωτήρι,
που θα περάσει ο Πατακός με ούλο ντου τ’ ασκέρι
να τσι σκοτώσεις Γιώργη μου, που ν’ ούλοι ντους προδότες
κι εσκότωσαν τ’ αδέλφια μας κι επρόδωσαν την Κύπρο…

(Θόδωρος Μανωλάκης Αγία Κυδωνίας Χανίων)

Με την ματιά των Τουρκοκύπριων συμπατριωτών μας

Το δράμα της Κύπρου όμως, δεν άγγιξε μόνο τους Ελληνοκύπριους λογοτέχνες. Ξεριζωμένοι από τον τόπο τους, χαροκαμένοι και αφανισμένοι και οι Τουρκοκύπριοι συμπατριώτες μας, έχουν αφήσει και αυτοί το δικό τους σημαντικό στίγμα στην ιστορία της κυπριακής λογοτεχνίας.

Ήταν, εκτός των άλλων, μια προσπάθεια να μιλήσουν, να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη, να επικοινωνήσουν με τους συμπατριώτες τους στην άλλη πλευρά, να εκφράσουν τη δική τους αγωνία και τον πόνο αλλά και την ελπίδα και τον πόθο για επανένωση και ειρηνική συνύπαρξη όπως παλιά…

Ο χωρισμός έφερε μια μαύρη αρχή
πιο θερμή από το καλοκαίρι του 1974…
Ο χωρισμός έφερε ένα μαύρο νόστο
σ’ αυτούς που έφυγαν το 1974…
Ο χωρισμός έφερε ένα μαύρο μάθημα
σ’ αυτούς που γεννήθηκαν το καλοκαίρι του 1974…
Ο χωρισμός έφερε μια μαύρη ντροπή
σ’ αυτούς που απόμειναν
από  καλοκαίρι του 1974…

(Μ.Κ. Αζίζογλου «Ο χωρισμός»)

Και βέβαια, το έργο που πραγματικά αποπνέει ευαισθησία και συγκινεί ακόμα όλους μας (μετά από τόσα χρόνια) είναι «Η δική μου πατρίδα» της 19χρονης τότε, Νεσιέ Γιασίν, που ήταν ίσως η πρώτη που μας «φώναξε» ότι και οι Τουρκοκύπριοι έχουν ευαισθησίες και μπορούν να τις εκφράσουν μέσα από την ποίηση, ότι και οι Τουρκοκύπριοι συμπατριώτες μας πόνεσαν και πονούν για το έγκλημα που έγινε στην πατρίδα μας, για το μοίρασμα του τόπου και των ανθρώπων…

Λένε πως ο άνθρωπος πρέπει
την πατρίδα ν’ αγαπά…
Αυτό μου λέει
κι ο πατέρας μου συχνά…
Η δική μου η πατρίδα
έχει μοιραστεί στα δυο.
Ποιο από τα δυο κομμάτια
πρέπει ν’ αγαπώ;

Κι έγινε αυτό το ποίημα, μέσα από τη μελωδική σύνθεση του Μάριου Τόκα, ύμνος για την κοινή πατρίδα αλλά και θρήνος για το μοίρασμα της…