1934 γεννιέται η Λούλα Αναγνωστάκη στη Θεσσαλονίκη, η σημαντικότερη ελληνίδα θεατρική συγγραφέας και ταυτόχρονα μια από τις δυναμικότερες μορφές της ελληνικής δραματουργίας. Μεγαλύτερος αδερφός της ήταν ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης και μαζί βίωσαν τις δύσκολες περιόδους της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου. Σπούδασε Νομική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τα θέματα των έργων της είναι παρμένα από τις τραυματικές μεταπολεμικές εμπειρίες, τον εμφύλιο πόλεμο και τη κοινωνική και πολιτική ζωή του καιρού της. Παντρέυτηκε τον συγγραφέα και καθηγητή ψυχιατρικής Γιώργου Χειμωνά και ήταν μητέρα του συγγραφέα Θανάση Χειμωνά. Πέθανε στις 8/10/2017
Υπήρξε η μόνη γυναίκα θεατρική συγγραφέας της μεταπολεμικής περιόδου που έγινε τόσο γνωστή -και δεν ήταν επειδή ήταν αδελφή του μέγα Μανόλη Αναγνωστάκη, ούτε επειδή έζησε έναν θυελλώδη έρωτα με τον συγγραφέα Γιώργο Χειμωνά, τον δεύτερο άνδρα της. Υπήρξε πρόσωπο αυτόφωτο, μια ανατόμος της ελληνικής κοινωνίας. Στα έργα της ανέλυε τόσο τους χαρακτήρες της και προσέφεραν στον θεατή μια θέαση του εαυτού τους. Την ίδια ώρα ήταν τόσο πολιτικά όσο και ανθρώπινα. Η Λούλα Αναγνωστάκη υπήρξε μια από τις σημαντικότερες Ελληνίδες της μεταπολεμικής περιόδου. Τα έργα της ερμηνεύτηκαν από τους κορυφαίους, άλλωστε συναναστράφηκε τους κορυφαίους, τον Κάρολο Κουν μεταξύ αυτών.
Μετά τον ξαφνικό θάνατο του Γιώργου Χειμωνά, το 2000, αυτή η δυναμική γυναίκα κλείστηκε στον εαυτό της. Σταμάτησε να βγαίνει από το σπίτι της στο Κολωνάκι. Μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις της και ίσως την πιο σημαντική καθώς σε αυτήν έκανε έναν σπάνιο απολογισμό ζωής, την έδωσε στη δημοσιογράφο και συγγραφέα Σόνια Ζαχαράτου στο BHMagazino, ένθετο περιοδικό του «Βήματος της Κυριακής» τον Απρίλιο του 2016. Από αυτήν σταχυολογήσαμε 13 κουβέντες της.
Μια ζωή σε 13 πράξεις…
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1934. Γιατί ήρθε στην Αθήνα; «Γιατί πάντα τους άνδρες ακολουθούσα. Τότε ακολούθησα τον προηγούμενο άνδρα μου. Θα ερχόμουν οπωσδήποτε πάντως».
Ηταν ωραίο να αψηφά τη λογική; «Ωραίο είναι. Η πραγματικότητα δεν έλεγε τίποτα για μένα, ποτέ. Αν δεν υπάρχει ένταση ερωτική… Με τον Χειμωνά πιο πολύ».
Υπήρξαν έντονες καταστάσεις με τον Χειμωνά; «Ναι, αλλά δεν θέλω να μιλήσω. Αρκούσε και μόνο να ζει κανείς με τον Χειμωνά. Αυτό τα λέει όλα. Ο Γιώργος είχε πάντα μεγάλη ένταση».
Ακουγε μουσική; «Ναι, ροκ. Beatles… Pink Floyd…».
Και χόρευαν με τον Χειμωνά. «Σαν τρελοί. Αλλά οι δυο μας. Στο σπίτι. Πολύ ωραία ήταν».
Είχε παράπονα από τη ζωή της; «Πολλά, πάρα πολλά, αν τα αρχίσουμε δεν τελειώνουμε, είναι άλλη συνέντευξη… Τα παράπονα είναι από τον Χειμωνά και είναι και προς τον Χειμωνά. Για τη σχέση μας».
Δεν ήξερε αν είχε και εκείνος παράπονα. «Ηταν τόσο ψεύτης που δεν ξέρω».
Εχουν μια γοητεία οι άνδρες που λένε ψέματα; «Οχι. Οταν λένε ψέματα, τους καταλαβαίνεις. Ο Γιώργος δεν ήταν έτσι. Δεν έλεγε ψέματα. Είναι άλλο να λες ψέματα και άλλο να είσαι ψεύτης. Ο Γιώργος ήταν ψεύτης. Ηταν έτσι φτιαγμένος. Αυτό έχει μια γοητεία».
Γιατί δεν έδινε πολλές συνεντεύξεις; «Δεν έδινα, γιατί ρωτούσαν πολλά, έπρεπε να πω πολλά, να απαντήσω σε ορισμένα πράγματα που δεν ήθελα. Ενώ τώρα, όταν δεν θέλω να πω κάτι, το ρίχνω αλλού, απαντάω άλλα σε αυτά που με ρωτάνε και είμαι εντάξει. Βρίσκω δικαιολογίες».
Γιατί δεν έβγαινε από το σπίτι; «Δεν θέλω. Καμιά βόλτα μόνο με αυτοκίνητο. Αλλοτε έβγαινα πολύ. Κάθε μέρα. Δεν έχω όρεξη για τίποτα».
Παρακολουθούσε τις πρόβες; «Στον Κουν πάντα. Και πολλές φορές όλη τη διαδικασία παραγωγής, από την αρχή έως το τέλος. Ηταν μεγάλο το ενδιαφέρον. Αν κάτι έβλεπα που ήθελα να το πω, το έλεγα στον Κουν, χωρίς να είναι μπροστά οι ηθοποιοί. Τους σκεπτόμουν πολύ έτσι όπως πάλευαν. Και ο Κουν φώναζε».
Ποιο ήταν το καλύτερο παιδί του Θεάτρου Τέχνης; «Για μένα, ο Μίμης Κουγιουμτζής, επειδή ήταν φίλος μου. Από εκεί και πέρα, για τους άλλους δεν ξέρω τι ήταν ο Μίμης. Μπορεί να διαφωνούν».
Τι θυμόταν από το θέατρο; «Οσες φορές τραγουδούσα τον “Ουρανό κατακόκκινο” (την Τρίτη Διεθνή, με την οποία έκλεινε το έργο). Με συγκινούσε πάρα πολύ αυτό το τραγούδι, και το τραγουδούσα σπίτι. Μόνη μου, σαν να ήμουν μπροστά σε κόσμο· και μετά συγκινιόμουν. Δεν τολμούσα, όμως, να το τραγουδήσω στο θέατρο. Μου έλεγαν να το πω, αλλά ντρεπόμουν. Εχω ζήσει ωραίες στιγμές με το θέατρο, αλλά όχι μέσα στο υπόγειο του Κουν. Τις έζησα έξω, με ηθοποιούς που έκανα παρέα και καταλάβαιναν πολύ αυτό το τραγούδι που σας λέω. Ο Κουν έλεγε “Τι τα βάζεις τώρα τα τραγούδια;” – δεν τα ήθελε καθόλου, κυρίως τα επαναστατικά. Μετά, σιγά σιγά, δέχτηκε να τα βάζω. Τον έπεισα».
Τι έβλεπε τόσο στην τηλεόραση; «Ειδήσεις. Πολύ. Συνέχεια. Ολα τα παρακολουθώ. Θέλω να είμαι εντός των πυλών». Ηταν ανήσυχη με όσα συμβαίνουν στη χώρα; «Ας γίνει ό,τι γίνει. Ετσι ή αλλιώς θα πεθάνουμε…».
Ξεκίνημα
Γεννημένη στις 13 Δεκεμβρίου του 1928, στη Θεσσαλονίκη, η Λούλα Αναγνωστάκη αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή της πόλης. Την πρώτη της εμφάνιση στο θέατρο την πραγματοποίησε με την «Τριλογία της Πόλης», η οποία ανέβηκε ως μια ενιαία παράσταση από το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν στις 15 Μαΐου 1965, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν. Με το όνομα τις πρωτοεμφανιζόμενης δραματουργού να προστίθεται στη λίστα των σπουδαίων «ανακαλύψεων» του εμβληματικού θεατράνθρωπου, διπλά σε αυτό των Ιάκωβου Καμπανέλλη, Δημήτρη Κεχαΐδη και Γιώργου Σκούρτη.
Η «Τριλογία της Πόλης»
Στην «τριλογία» περιλαμβάνεται το μονόπρακτο «Η Διανυκτέρευση», η ιστορία μιας νεαρής έφηβης, η οποία κατά την άκαρπη αναζήτηση του εξαφανισμένου μετανάστη πατέρα της καλείται να διανυκτερεύσει στο διαμέρισμα ενός άντρα, ο οποίος έχει, επίσης, «δραπετεύσει» από την εργασία και τη σύζυγο.
Το μονόπρακτο «Η Πόλη», όπου ένα ζευγάρι παρασύρει μοναχικούς άντρες στο διαμέρισμά του για δείπνο, σαγηνεύοντας και, εν τέλει, απορρίπτοντας τους, ώσπου ένας από τους «επισκέπτες» θα ανατρέψει τη «ρουτίνα».
Και τέλος, το μονόπρακτο «Η Παρέλαση», η ιστορία δύο έγκλειστων αδερφών, του Άρη και της Ζωής, οι οποίοι θεωρώντας ότι αναμένουν ένα χαρμόσυνο γεγονός, γίνονται, αντίθετα, αυτόπτες μάρτυρες, από το παράθυρο του σπιτιού τους, της βαρβαρότητας του κατασταλτικού μηχανισμού του κράτους και κυριεύονται από τον φόβο μήπως πέσουν οι ίδιοι θύματα του.
Στα πρώτα αυτά έργα της συγγραφέως έχουμε την εμφάνιση κάποιων μοτίβων, τα οποία θα απασχολήσουν και την μετέπειτα δραματουργία της. Ο δραματικός χώρος κλειστός (φυλακή και καταφύγιο μαζί), δημιουργεί ένα κλειστοφοβικό αίσθημα, με τον άγνωστο έξω κόσμο, ο οποίος γίνεται αντιληπτός στα δραματικά πρόσωπα, κυρίως, μέσα από ήχους αλλά και την είσοδο «ξένων» προς αυτά προσώπων, να παρουσιάζεται ιδιαίτερα απειλητικός. Η ταραχώδης πρόσφατη ιστορία ανακατασκευάζεται και βιώνεται, πλέον, μέσα από μια καθαρά ατομική/προσωπική οπτική, με το παρελθόν να σκιαγραφείτε ως ένα εσωτερικό τραύμα στον ψυχισμό των ηρώων. Η βία της εξουσίας, η μεταπολεμική αίσθηση της ήττας, του αδιεξόδου, των ενοχών, οι συγκεχυμένες αναμνήσεις, ο φόβος, η υποκειμενική πραγματικότητα είναι μόνο μερικές από τις θεματικές που συναντάμε στο πρώιμο έργο της.
Άλλες συνεργασίες με το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν
Τα περισσότερα από τα έργα της πρώτης περιόδου της Λούλας Αναγνωστάκη πρωτοανέβηκαν στο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν, του οποίου ο υπόγειος χώρος υπογράμμιζε την αίσθηση κλειστοφοβίας και εσωτερικής εξουθένωσης των δραματικών προσώπων.
Έτσι ο ρηξικέλευθος σκηνοθέτης παρουσίασε, το 1972, στο πλαίσιο της επετείου τριάντα χρόνων από την ίδρυση του εμβληματικού θιάσου, το έργο «Αντόνιο ή το Μήνυμα», όπου ο η σκιαγράφηση ενός κατακερματισμένου κόσμου, ο οποίος διέπεται από έλλειψη επικοινωνίας, σιωπές, μη επαρκείς πληροφορίες, ατομικά υπαρξιακά βασανιστήρια που αντανακλούν μια γενικότερη κρίση των κοινωνικών αξιών, θυμίζει ως ένα βαθμό το Θέατρο του Παραλόγου.
Ακολούθησαν η «Νίκη» (1978), η «Κασέτα» (1982), ο «Ήχος του Όπλου» (1987), το οποίο αποτελεί και την τελευταία σκηνοθετική δουλειά του Κουν. Τέλος, το Θέατρο Τέχνης παρουσίασε, το 1995, το «Ταξίδι Μακριά», σε σκηνοθεσία Μίμη Κουγιουμτζή.
Οι τάσεις φυγής των δραματικών προσώπων οδηγούν στη μετανάστευση ή στη μετάβαση σε ανοίκειους χώρους, γύρω από τους οποίους απεικονίζεται η προβληματική της αποξένωσης και της απουσίας αλληλεγγύης εξαιτίας της μετέωρης προσωπικής ταυτότητας των ηρώων που τους αποτρέπει από το να ενταχθούν σε ήδη μη φιλικά περιβάλλοντα.
Τα άτομα δίνουν δικές τους υποκειμενικές ερμηνείες στην «πραγματικότητα», η οποία παρουσιάζεται ρευστή, διαμορφώνοντας, παράλληλα, μια δική τους αυθαίρετη υποκειμενική ταυτότητα, ως πράξη ελευθερίας και αντίστασης απέναντι στις καταπιεστικές κοινωνικές συμβάσεις και ως μια προσπάθεια να «φωτίσουν» τη θλιβερή ύπαρξή τους. Η πρωτοβουλία αυτής της προσωπικής νοηματοδότησης του κόσμου και του εαυτού, αν και φαινομενικά επουλώνει αόρατες πληγές, οδηγεί σε περαιτέρω διάρρηξη των διαπροσωπικών σχέσεων, μοναξιά, απουσία αλληλοκατανόησης και σύγχυση, με την τελευταία να αντανακλάται δεξιοτεχνικά στις «στημένες» από την συγγραφέα σύνθετες, πολυπρόσωπες σκηνές.
Τελευταία έργα
Έργα της Λούλας Αναγνωστάκη έχουν παιχτεί και από άλλους σημαντικούς αθηναϊκούς θιάσους. Μεταξύ άλλων: Το 1967, το Εθνικό Θέατρο ανέβασε την «Συναναστροφή», σε σκηνοθεσία Λεωνίδα Τριβιζά. Το 1990 ο Θίασος Καρέζης – Καζάκου το «Διαμάντια και Μπλουζ», σε σκηνοθεσία Βασίλη Παπαβασιλείου.
Ακολούθησε, το 1998, πάλι από το Εθνικό Θέατρο ο «Ουρανός Κατακόκκινος», σε σκηνοθεσία Βίκτωρα Αρδίττη, ενώ το τελευταίο θεατρικό έργο της συγγραφέως, «Σ’ εσάς που με ακούτε», ανέβηκε το 2003 από τη Νέα Σκηνή (Θέατρο Οδού Κυκλάδων), σε σκηνοθεσία Λευτέρη Βογιατζή.
Η πολυεπίπεδη δραματουργία της χαρακτηρίζεται από ευάλωτες, ασταθείς φιγούρες, οι οποίες προσπαθούν, με μερικές φορές κωμικό, σχεδόν ανορθόδοξο τρόπο, να υπερβούν την καθημερινότητα, να προστατεύσουν την υποτιθέμενη ακεραιότητά τους και να διεκδικήσουν μια αίσθηση αξιοπρέπειας. Τα κείμενα παραμένουν ανοιχτά σε ερμηνείες.
Οι γυναικείοι ρόλοι σκιαγραφούνται με μεγάλη εμβάθυνση και κατανόηση, έχουν συνείδηση των πατριαρχικών δομών που εξακολουθούν να τις καταπιέζουν, ενίοτε αντιστέκονται σε αυτούς, όμως παραμένουν σχετικά μακριά από φεμινιστικές σκοπιμότητες. Αν και παρουσιάζονται ικανότερες από τους ανδρικούς χαρακτήρες να εκφραστούν δημιουργικά όσον αφορά το παιχνίδι αναζήτησης μια νέας πραγματικότητας και ταυτότητας, ωστόσο ακόμη δραματουργικά ετεροκαθορίζονται από την ανδρική ματιά.
Υποδοχή στο εξωτερικό
Έργα της Λούλας Αναγνωστάκη έχουν ανέβει και στο εξωτερικό, ιδιαίτερα την περίοδο από τα μέσα της δεκαετίας του 60΄έως και την επταετία, ως δείγμα του ενδιαφέροντος για την αντίθεση των Ελλήνων διανοουμένων στον αυξανόμενο αυταρχικό χαρακτήρα και την στρατικοποίηση της πολιτικής ζωής της χώρας. Τον Ιούλιο του 1969, η «Πόλη» παρουσιάστηκε στο BBC., σε σκηνοθεσία Martin Esslin, ενώ την ίδια χρονιά ανέβηκε στο Φεστιβάλ του Nancy, στη Γαλλία, σε σκηνοθεσία Antoine Vitez.