Γράφει ο Φειδίας Παυλίδης
Ο Δήμος Λεμεσού ανακοίνωσε πριν από δύο σχεδόν μήνες τα σχέδιά του για το πώς θα «αλλάξει πλήρως» τον Δημόσιο Κήπο της πόλης. Για τους Λεμεσιανούς ο Κήπος είναι ένα σημείο αναφοράς, κομμάτι της ιστορίας της πόλης, μέρος της αστικής τους παράδοσης και των αναμνήσεών τους. Οι ανακοινώσεις με τα σχέδια του Δήμου για τον Κήπο προκάλεσαν έκπληξη και αντιδράσεις. Αυτό ήταν αναμενόμενο, αφού όλες σχεδόν οι ενέργειες του Δήμου σε σχέση με τον Κήπο φαίνεται να είναι προβληματικές. Τίποτα όμως δεν φαίνεται να σταματά τις εργασίες «αναβάθμισης» που ήδη έχουν αρχίσει εντός του Κήπου. Οι αντιδράσεις έχουν να κάνουν με τις αδιαφανείς διαδικασίες που ακολουθήθηκαν, τη μη προκήρυξη αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, την απουσία δημόσιας διαβούλευσης με τους πολίτες και τα οργανωμένα σύνολα και με την ανάγκη για προστασία των δέντρων του Κήπου κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης των εργασιών. Όλες οι αντιδράσεις, όπως τις παρακολουθώ και τις διαβάζω, είναι εύλογες. Με το παρόν άρθρο δεν θα αναφερθώ τόσο πολύ σε αυτές τις αντιδράσεις του κόσμου και των οργανωμένων συνόλων, αλλά θα προσπαθήσω να εντάξω τα γεγονότα και αυτά που θα ακολουθήσουν σε ένα θεωρητικό πλαίσιο, με την ελπίδα να δώσω μια ολική εικόνα για το τι είναι αυτό που διακυβεύεται και για το τι είναι αυτό που κινδυνεύει.
Ο Rem Koolhaas και η θεωρία του Junkspace
Το 2004 ο Rem Koolhaas (γ. 1944) περιέγραψε ένα νέο είδος χώρου που θα κυριαρχήσει σε όλο τον πλανήτη. Ο χώρος αυτός δεν καταφέρνει ποτέ να γίνει «τόπος» (τόπος είναι ο χώρος που δεν είναι απλώς μήκος, πλάτος και ύψος, αλλά ο χώρος που είναι φορτισμένος με νόημα). Είναι οι χώροι χωρίς ταυτότητα, που παράγονται με μόνο πρόσχημα την άνεση και την αναψυχή: τα εμπορικά κέντρα, τα food halls των αεροδρομίων, τα ίδια τα αεροδρόμια, οι μαρίνες, τα καζίνο, τα λούνα παρκ, τα θεματικά πάρκα και άλλα. Παράγονται και δημιουργούν ένα σουρεαλιστικό σκηνικό, μια πραγματικότητα επιφανειακή, χωρίς παρελθόν ή μέλλον. Την επέλαση αυτού του φαινομένου ο Koolhaas την ονόμασε Junkspace. Για τον Koolhaas, αυτός ο άχρηστος χώρος, και όχι η σύγχρονη αρχιτεκτονική, είναι το πραγματικό προϊόν του εκσυγχρονισμού. Το Junkspace εξαπλώνεται σαν ιός σε όλο τον κόσμο, όπως εξαπλώνεται η Ντίσνεϊλαντ-οποίηση της αρχιτεκτονικής. Και πέρα από την περιγραφή αυτού του «μη-τόπου», ο Koolhaas μάς εξηγεί και την ιδεολογία πίσω από το φαινόμενο: «Το Junkspace είναι πολιτικό: βασίζεται στην εκ των άνω αφαίρεση της κριτικής σκέψης στο όνομα της άνεσης και της αναψυχής. Η πολιτική πραγματώνεται πλέον μέσα από εικόνες του Photoshop […] Η άνεση είναι η καινούργια δικαιοσύνη! Ολάκερα (μικρά κυρίως) κράτη υιοθετούν το Junkspace ως το πολιτικό τους πρόγραμμα…». Πιο κάτω θα δούμε πως και εδώ στη Λεμεσό υιοθετούμε τις πολιτικές του Junkspace.
Τα σχέδια του Δήμου για τον Δημόσιο Κήπο
Όπως ανέφερα στην εισαγωγή, πριν από δύο μήνες ο Δήμος Λεμεσού μάς ανακοίνωσε ότι ο Δημόσιος Κήπος «αλλάζει πλήρως!» και μάς καλούσε να δούμε το «εντυπωσιακό» masterplan του νέου κήπου. Η αναβάθμιση θα γίνει με έξοδα δωρητή και το «πρώτο μεγάλο βήμα» θα είναι «ένας σύγχρονος παιδότοπος, όπως ακριβώς αξίζει στα μικρά παιδιά». Ο νέος παιδότοπος θα είναι χωρισμένος σε δύο θεματικές ενότητες, την «Οργή του Ποσειδώνα» και το «Μαγικό Δάσος των Μονόκερων». Η παρουσίαση συνοδευόταν με φωτο-ρεαλιστικές απεικονίσεις του οργισμένου Ποσειδώνα και των μονόκερων να πετούν από δέντρο σε δέντρο (από πλαστικό δέντρο σε πλαστικό δέντρο, για να είμεθα ακριβείς). Ο Δήμος μάς υπέδειξε ότι πρέπει να είμαστε ευγνώμονες στον δωρητή που σεβάστηκε τη θαλασσινή μας κουλτούρα και παράδοση, αφιερώνοντας το θεματικό πάρκο στον Θεό της θάλασσας (για τους μονόκερους θα γίνει στο μέλλον καμιά σύνδεση με καρναβάλι, φαντάζομαι). Οι φωτο-ρεαλιστικές απεικονίσεις ήταν ότι πιο τυποποιημένο (generic) μπορούσε να παρουσιάσει κανείς, χωρίς καμία αναφορά στο συγκείμενο. Οι ιπτάμενοι μονόκεροι θα μπορούσαν να ήταν μονόκεροι που πετούν σε ένα theme park στο Ντουμπάι ή σε ένα kids club ξενοδοχείου της παραλιακής. Το δε «εντυπωσιακό» masterplan ολόκληρου του Κήπου δεν ήταν τίποτα παραπάνω από ένας πολύχρωμος χάρτης, σαν αυτούς που δίνουν στους επισκέπτες στην είσοδο της Disneyland ή του Πάρκου Αστερίξ. Και πάλι χωρίς το συγκείμενο (ο Κήπος της Λεμεσού παρουσιάζεται ως ένα πολύχρωμο νησί που περιβάλλεται από το απόλυτο τίποτα).
Θα ήταν έκπληξη ο νέος κήπος να μην έχει «Μαγικό Δάσος των Μονόκερων». Κανείς δεν μπορεί να σταματήσει της επέλαση του Junkspace, όπως το περιέγραψε ο Koolhaas. Θα ήταν έκπληξη, σε μια περίοδο που οι πολιτικές του Junkspace κυριαρχούν σε όλο τον πλανήτη, η μικρή Λεμεσός να παρουσιάσει αντιστάσεις εγρήγορσης. Η πόλη, η ιστορία της, η ταυτότητα της, η μνήμη, το νόημα και το πνεύμα του τόπου χάθηκαν σε μια στιγμή μέσα στο Μαγικό Δάσος των Μονόκερων! Και όλα αυτά επειδή αυτό «αξίζει στα μικρά παιδιά», σύμφωνα με την ανακοίνωση του Δήμου. Στα παιδιά μας δεν αξίζει μια πόλη με ιστορία και μνήμη, αλλά ένα πλαστικό δάπεδο που τα προστατεύει σε περίπτωση πτώσης. Η άνεση είναι η καινούργια δικαιοσύνη (!), όπως λέει ο Koolhaas.
Ο Δημόσιος Κήπος πάει να μετατραπεί σε ένα θεματικό πάρκο. Αλλά ο κήπος δεν είναι απλώς μια παιδική χαρά. Είναι δημόσιος χώρος. Και με αυτές τις πολιτικές ο δημόσιος χώρος κινδυνεύει. Ένα θεματικό πάρκο δεν μπορεί να είναι δημόσιος χώρος. Το θεματικό πάρκο δεν είναι καν τόπος. Είναι ουσιαστικά ο ορισμός του «μη-τόπου».
Χώρος, τόπος και «μη-τόπος»
Ο χώρος είναι το πλάτος, το μήκος και το ύψος. Μια αντικειμενική έννοια. Για τους Λεμεσιανούς ο Δημόσιος Κήπος δεν είναι απλώς ένας χώρος. Είναι τόπος. Η έννοια του τόπου είναι αφηρημένη έννοια. Ο Martin Heidegger (1889-1976) και οι θεωρίες του βοήθησαν την αρχιτεκτονική θεωρία να προχωρήσει προς μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής και να ορίσει τον τόπο ως τον χώρο που είναι φορτισμένος με νόημα. Η χωρική εμπειρία, το βίωμα, τα γεγονότα, η ιστορία εγγράφονται στον χώρο και τον καθιστούν τόπο. Ο Δημόσιος Κήπος είναι ένας χώρος βιωμένος. Έχει αποκτήσει μη υλικές ιδιότητες, αυτό που ο Christian Norberg-Schulz (1926-2000) θα ονόμαζε «πνεύμα του τόπου». Κάθε επέμβαση στον Κήπο και διαδικασία σχεδιασμού οφείλει να αφουγκραστεί αυτό το «πνεύμα».
Ο χώρος του Κήπου δεν μπορεί να είναι ξεκομμένος από την ιστορία του. Ο Κήπος έχει καθιερωθεί ως ένα σημείο αναφοράς για τους Λεμεσιανούς. Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική θεωρία επανέφερε, στα τέλη του 20ου αιώνα, κάτι που είχε χαθεί στην αρχή: τη σημασία και την αξία αυτών των σημείων αναφοράς. Ο Aldo Rossi (1931-1997), με το βιβλίο του «Η Αρχιτεκτονική της Πόλης», εξετάζει αυτά τα αστικά σημεία αναφοράς ή αστικά τεχνουργήματα (urban artefacts) ως αναπόσπαστα κομμάτια της κουλτούρας, της ταυτότητας της πόλης και του χαρακτήρα της ως «τόπου». Τα σημεία αναφοράς δεν είναι μόνο κτήρια, αλλά και δρόμοι, πλατείες ή πάρκα ή και ολόκληρες γειτονιές. Εισηγείται, μάλιστα, και απόλυτη προστασία αυτών των σημείων αναφοράς, ακόμα και αν έχασαν τη χρηστική τους αξία. Για τον Rossi, η πόλη μεγαλώνει αποκτώντας, σαν ένας άνθρωπος, συνείδηση και μνήμη. Τα σημεία αναφοράς που άφησε κάθε εποχή καθώς και οι μνήμες (καλές ή κακές) που έχει ο καθένας από τα σημεία αυτά συναποτελούν την πόλη. Όσο πιο πολύ φορτισμένος ο χώρος με μνήμες και βιώματα από την επαφή με αυτά τα σημεία αναφοράς, τόσο πιο ποιοτικός ως τόπος.
Ο Δημόσιος Κήπος, αν και τόπος φορτισμένος με μνήμες και βιώματα, κινδυνεύει να μετατραπεί από ένα σημείο αναφοράς σε έναν «μη-τόπο». Πώς όμως ορίζεται ο «μη-τόπος»; Ο Marc Augé (γ. 1935) εισάγει στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την έννοια του «μη-τόπου», ως του χώρου που δεν καταφέρνει να γίνει τόπος, μιας και απουσιάζουν οι συνιστώσες των βιωμένων σχέσεων, της ιστορίας και της ταύτισης. Φοβάμαι πως οι εργασίες «αναβάθμισης» εντός του Κήπου καταστρέφουν αυτές τις τρεις συνιστώσες (που ήδη φόρτισαν τον χώρο) και μετατρέπουν έναν τόπο σε «μη-τόπο».
Εν είδει επιλόγου
Θα μπορούσα να γράψω πιο πολλά για την ιστορία του Κήπου, για να στηρίξω το πώς η ιστορία φόρτισε τον Κήπο με νόημα και τον καθιέρωσε ως τόπο και σημείο αναφοράς. Στη βιβλιογραφία παραθέτω βιβλία των Χριστάκη Σεργίδη και Αδάμου Κόμπου στα οποία κανείς μπορεί να διαβάσει για την ιστορία του Κήπου. Δεν χρειάζονται πολλά λόγια, για να αναλύσουμε την ιστορικότητα του Κήπου ως του μεγάλου αστικού πάρκου της Λεμεσού. Ο Κήπος είναι μαρτυρία της αστικής μας παράδοσης και του ότι η Λεμεσός προσπαθούσε πάντα να ακολουθήσει τις τάσεις που ακολουθούσε η κάθε ευρωπαϊκή πόλη.
Θα μπορούσα επίσης να γίνω πιο νοσταλγικός και να αναφερθώ περισσότερο στον Κήπο ως κομμάτι της συλλογικής μνήμης των Λεμεσιανών. Αντί αυτού, παρουσιάζω φωτογραφίες που οι πολίτες ανήρτησαν στη σελίδα «Λεμεσού Μνήμες» στο facebook με παλιές καρτ ποστάλ (μαρτυρία της ιστορικότητας του χώρου) και με φωτογραφίες από τα οικογενειακά τους άλμπουμ που τραβήχτηκαν μέσα στον Κήπο (μαρτυρία ότι ο Κήπος είναι τόπος φορτισμένος με βιώματα, ένα σημείο αναφοράς για τους Λεμεσιανούς).
Η ιστορικότητα του Κήπου και η σημασία του ως σημείο αναφοράς για την πόλη είναι δεδομένα. Κάθε επέμβαση πρέπει να σέβεται τα πιο πάνω. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί ότι μια καλή πρωία κάποιος θα αρχίσει να κατασκευάζει «Μαγικό Δάσος» με μονόκερους εντός του Εθνικού Κήπου των Αθηνών ή στη μέση του Hyde Park του Λονδίνου. Γιατί αυτό πρέπει να γίνει στο μεγάλο αστικό πάρκο της Λεμεσού;
Το 2011 το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας, με απόφασή του, χαρακτήρισε τον Εθνικό Κήπο των Αθηνών “Ιστορικό Τόπο” που χρήζει προστασίας (βλέπε επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Αθηναίων). Το σκεπτικό πίσω από την απόφαση ήταν ότι:
(α) Ο Εθνικός Κήπος είναι ένα σπουδαίο δείγμα αρχιτεκτονικής τοπίου του 19ου αιώνα και έχει καταφέρει να διατηρήσει αναλλοίωτα τα βασικά χαρακτηριστικά του.
(β) Η εξέλιξη και η πορεία του συνδέεται άμεσα με την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους και με την ανάπτυξη της Αθήνας σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.
(γ) Είναι ο μοναδικός ιστορικός κήπος της χώρας και ο πρώτος διαμορφωμένος χώρος πρασίνου της Νεότερης Ελλάδας.
Ο Δημόσιος Κήπος της Λεμεσού έχει την ίδια αξία για τη Λεμεσό, όσο ο Εθνικός Κήπος για την Αθήνα. Γιατί να μην τον σεβαστούμε με τον ίδιο τρόπο; Ο Δημόσιος Κήπος πρέπει να τύχει προστασίας ως ιστορικός τόπος, με τον τρόπο που το Υπουργείο Πολιτισμού στην Ελλάδα χαρακτήρισε τον Εθνικό Κήπο των Αθηνών «Ιστορικό Τόπο». Για τον επισκέπτη της Λεμεσού ένα «Μαγικό Δάσος» με μονόκερους (παρόμοιο του οποίου μπορεί να βρει και στο ξενοδοχείο που διαμένει) δεν είναι μαρτυρία πόλης με αστική ιστορία και αστική κουλτούρα ή πόλης που σέβεται την αστική της ιστορία και κουλτούρα. Κανείς δεν θα δώσει σημασία σε μια πόλη χωρίς ιστορικό βάθος, ή σε μια πόλη που έχει αστική ιστορία και κάνει κάθε τι, για να την εξαφανίσει, μετατρέποντας έναν ιστορικό τόπο σε «μη-τόπο».
Στις αρχές του 20ου αιώνα ο τότε Δήμαρχος Λεμεσού Χριστόδουλος Σώζος (1872-1912) οραματίστηκε και σχεδίασε ένα μεγάλο αστικό πάρκο για τη Λεμεσό, παρόμοιο με αυτό που έχει κάθε ευρωπαϊκή πόλη. Μάς άφησε κληροδότημα τον Δημόσιο Κήπο. O Rem Koolhaas στη θεωρία του για το Junkspace λέει πως η αρχιτεκτονική άφηνε μέχρι τώρα πίσω της θαυμαστά έργα, ενώ σήμερα αφήνει μόνο έναν σωρό από σκουπίδια: πλαστικούς σωλήνες, μεταλλικούς αγωγούς εξαερισμού, σπαγγέτι από καλώδια, όλα όσα χρησιμοποιηθήκαν για την άνεση και την αναψυχή μας. Ως Λεμεσός, θα προσθέσουμε σε αυτά τα σκουπίδια τους πλαστικούς μονόκερους, τον μεταλλικό σκελετό του οργισμένου Ποσειδώνα και τα πλαστικά δάπεδα που μάς προστατεύουν σε περίπτωση πτώσης! Μπορεί και όχι. Οι πολίτες της Λεμεσού άρχισαν ήδη να προβάλλουν αντιστάσεις εγρήγορσης.
