Ένα μεγάλο πρόβλημα στην Κύπρο (που δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο, αλλά το έχουν σχεδόν όλοι οι λαοί, που έγιναν κράτος ύστερα από μια μεγάλη περίοδο «Κοινοτισμού»), είναι η απουσία της κατανόησης γιατί συμβαίνουν κάποια πράγματα έτσι όπως συμβαίνουν. Επειδή έγιναν, θεωρήθηκαν κα παγιοποιήθηκαν μέσα στο σώμα της κοινωνίας, (ενώ η ίδια η κοινωνία τα θεωρεί ως μέρος της χωρίς να μπορεί να σταθεί κριτικά απέναντί τους) δεν σημαίνει πως κάποτε κάποτε δεν θα πρέπει να ξαναπιάνουμε τα πράγματα από την αρχή για να βρίσκουμε απαντήσεις. Έτσι, περνούν ως ιδέες ή ιδεολογήματα από τη μια εποχή στην άλλη με προσθαφαιρέσεις όπως ακριβώς συμβαίνει με θρύλους, μύθους και παραμύθια.
Η απουσία κριτικής σκέψης για τα υπαρκτά προβλήματα που αντιμετώπισε ο κυπριακός λαός από το 1878, χρονολογία όπου οι Άγγλοι ‘υφάρπασαν’ το νησί από τους Οθωμανούς, με δόλο, μέχρι το 1974, όπου συνέβηκε το πιο υπαρκτό πρόβλημα στην κυπριακή ιστορία: το πραξικόπημα της ελληνικής Χούντας σε συνεννόηση με τους ντόπιους συνεργάτες τους, εντός και εκτός Εθνικής Φρουράς, καθώς και η εισβολή που ακολούθησε με το σύνθημα «Η Αϊσέ πάει διακοπές»[1] μπήκε η ζωή μας μια άλλη τροχιά, που μόνο μέσα από τη μελέτη της Ιστορίας των ιδεών, θα μπορούσαμε να απαντήσουμε γιατί κάποια πράγματα συμβαίνουν έτσι όπως συμβαίνουν.
Θα πρέπει να αποφύγουμε να συζητήσουμε το παλιό πρόβλημα για τις πλατωνικές ιδέες γιατί ο Πλάτωνας έφτασε στη θεωρία των ιδεών θέλοντας να διαφυλάξει το αγαθό της γνώσης και της αντικειμενικής αλήθειας από όσα κατανοούσε ως ιδεολογήματα, που την απέρριπταν καταδικάζοντας τον άνθρωπο σε μια άγνοια μόνιμη και οδηγώντας τον τελικά στον αμοραλισμό. Ας μη ξεχνούμε ότι το «τα πάντα ρει» του Ηράκλειτου δεν άφηνε περιθώρια «αντικειμενικής» μελέτης της πραγματικότητας. Οι οπαδοί του Ηράκλειτου υποστήριζαν ότι τα πάντα στον κόσμο του χώρου και του χρόνου συνεχώς μεταβάλλονταν. Ούτε για μια στιγμή δεν σταματούσε η μεταβολή και τίποτα δεν έμενε το ίδιο από τη μια στιγμή στην άλλη. Συνέπεια αυτής της θεωρίας φαινόταν να είναι ότι δεν μπορούμε να γνωρίσουμε αυτόν τον κόσμο, εφόσον δεν μπορεί κανείς να πει ότι γνωρίζει κάτι που είναι διαφορετικό ετούτη τη στιγμή απ’ ό,τι ήταν μια στιγμή πριν. Η γνώση απαιτεί την ύπαρξη ενός σταθερού αντικειμένου. Έτσι, ο Πλάτωνας υποστήριξε ότι τα αντικείμενα της γνώσης, τα αντικείμενα που θα μπορούσαν να οριστούν, υπήρχαν, αλλά δεν έπρεπε να ταυτιστούν με τίποτε στον αισθητό κόσμο· υπήρχαν σε έναν νοητό κόσμο, πέραν χώρου και χρόνου. Είναι οι περίφημες πλατωνικές ιδέες ή είδη.
Τα ίδια διλήμματα έχουμε κι εμείς σήμερα όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε την εξέλιξη της Κύπρου από την Αγγλοκρατία μέχρι τις μέρες μας όχι μόνο γιατί δεν έχουμε όλα τα ιστορικά δεδομένα που χρειαζόμαστε, αλλά και γιατί δεν έχουμε χωνεμένη την Ιστορία των ιδεών στον τόπο μας, μέρος του οποίου θεληματικά ή αθέλητα, συνειδητά ή ασύνειδα, είμαστε όλοι.
Κι όμως, αυτή η πρακτική είναι μια απαραίτητη πράξη γιατί μόνο έτσι θα καταλάβουμε και θα ερμηνεύσουμε τον κόσμο μας ως ένα εξελισσόμενο και όχι ως ένα στατικό γεγονός. Ας δώσουμε, για λόγους πολιτικής και ιδεολογικής ασφαλείας, ένα παράδειγμα από την παλαιότερη ιστορία μας. Ο Ισαάκιος Κομνηνός ήταν ένας μοχθηρός άρχοντας όπως τον περιγράφει ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος ή ήταν ένας πατριώτης;
Δεν θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, που έδωσε μέσα από την έννοια πόλη-κράτος μια σειρά ιδεών εάν δεν καταλάβουμε το εξής: Η εξέλιξη της σκέψης και των ιδεών κατά την περίοδο που η πόλη-κράτος απέκτησε υπόσταση, περίπου από το 750 μέχρι το 500 π.Χ., επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τρεις παράγοντες: τη συνεχή επιρροή της επικής παράδοσης, την εξάπλωση της γραφής και ανάγνωσης, αλλά και τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές που σχετίζονταν με την ίδια την «πόλιν». Ο Κάθε παράγοντας είναι τόσο διαφορετικός από τον άλλο, διαφορετική αφετηρία και διαφορετικό τέρμα. Επιπλέον, δίχως αμφιβολία, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν τα πρόσωπα εκείνης της περιόδου: ποιητές όπως ο Ησίοδος και ο Αρχίλοχος καθώς και διανοητές που είχαν αυτοανακηρυχθεί σοφοί, όπως οι πρώιμοι Προσωκρατικοί. Η εν λόγω περίοδος σηματοδότησε μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές στο λογοτεχνικό και πνευματικό τομέα, έχοντας ως αφετηρία τον Όμηρο και καταλήγοντας στην ανύψωση της φιλοσοφίας και του δράματος.
Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε την Κύπρο του σήμερα ως λαό, ως κοινωνία, ως κράτος, ως πόλεις, θα πρέπει να έχουμε μια σειρά οριζόντιων και κάθετων γραμμών, αλλά και κάποιων διαγώνιων. Προκειμένου να σχηματίσουμε μία πλήρη εικόνα του πνευματικού υπόβαθρου για την εξεταζόμενη περίοδο, πρέπει να λάβουμε υπόψη τις παράλληλες εξελίξεις που συντελέστηκαν στη θρησκεία και στις τελετουργίες -οπωσδήποτε εγχείρημα επισφαλές και απαιτητικό. Αλλά αξίζει να γίνει, εάν μπορέσουμε να παρακάμψουμε τις ακρότητες και τη μονόπλευρη θεώρηση των φαινομένων. Π.χ. Η περίοδος της Οθωμανικής κατοχής, η Αγγλοκρατία και η περίοδος του σχηματισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, η περίοδος ων ενδοκοινοτικών εχθροπραξιών, η προ-πραξικομηματική περίοδος (1971-19674), το Πραξικόπημα και η εισβολή, η είσοδός μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση κλπ., αποτελούν κάθετες γραμμές. Οριζόντιες γραμμές είναι μια σειρά παραμέτρων, που σχετίζονται με την εξέλιξη του εμπορίου, της οικονομίας, της Παιδείας και του Πολιτισμού, των εργασιακών σχέσεων, τη διαχείριση των υδάτων και των φυσικών πηγών, του Τουρισμού κλπ. Διαγώνιες είναι τα διάφορα αστάθμητα και αστάθμιστα γεγονότα κα παράγοντες, που συνέβαιναν κατά καιρούς.
Η Ιστορία των ιδεών, είναι μια επιστημονική περιοχή μέσα στο πλέγμα της επιστήμης της Ιστορίας, με τη μόνη διαφορά ότι εξετάζει ερευνητικά ή άλλως πως την εξέλιξη των ιδεολογικών ρευμάτων, καθώς και την έκφραση διαφόρων θέσεων, σκέψεων, απόψεων και πρωτίστως, ιδεών, που μπορεί να γεννήθηκαν, να αναπτύχθηκαν, να εξελίχθηκαν ή ακόμα και να έκλεισε ο κύκλος τους σε μια συγκεκριμένη περιοχή, τοπικά ή σε διεθνές επίπεδο. Μια τέτοια περιοχή επιστημονικής έρευνας δεν θα μπορούσε να έμενε εντός του πλέγματος της Ιστορίας αποκλειστικά, αλλά θα έπρεπε, εξ αντικειμένου, να λαμβάνει υπόψη της τα επιστημονικά δεδομένα και εργαλεία άλλων επιστημονικών περιοχών. Τέτοιες μπορεί να είναι η Ιστορία της Φιλοσοφίας, η ιστορία της Λογοτεχνίας, η Ιστορία των Τεχνών, η Ιστορία της Γλώσσας, η Ιστορία των Επιστημών κλπ., που πραγματεύονται μέσω της Ιστορίας. Ο Παναγιώτης Νούτσος, σε ένα πρόσφατο βιβλίο του έκανε την ερώτηση κατά πόσον «Η ιστορία των ιδεών γεννιέται από τους κόλπους της φιλοσοφίας;» προσπαθώντας να απαντήσει σε περίπου διακόσιες τριάντα ερωτήσεις με αντικείμενο το σχεδιασμό και την πραγματοποίηση της επιστημονικής εργασίας, στο πεδίο των επιστημών του ανθρώπου και σε ό,τι μπορεί να νοηθεί ως “ιστορία των ιδεών”.
Στον Πρόλογο του λεξικού των ιδεών, ο Philip P. Wiener αναφέρει τα εξής:
“Artists, writers, and scientists do not hesitate in their creative efforts and researches to borrow ideas outside their own special fields whenever their themes reach beyond established forms, styles, or traditional methods”
Οι επιστήμες που γνωρίζουμε και θεωρούμε αυτονόητες σήμερα, τις σπουδάζουμε και τις ασκούμε ως επαγγελματίες πτυχιούχοι, δεν θα είχαν συγκροτηθεί ως τέτοιες αν πρώτα δεν περνούσαν τον δρόμο της δικής τους ιστορίας των ιδεών η κάθε μια. Μήπως δεν ήταν η μελέτη των αφηρημένων σχέσεων μορφής και αριθμών, που οδήγησε, τελικά σ’ αυτό που ονομάστηκε στη συνέχεια «Μαθηματικά;». Η μελέτη της θέσης και της κίνησης των ουράνιων σωμάτων ονομάστηκε Αστρονομία (από τις ελληνικές λέξεις αστήρ και νόμος). Η μελέτη των φυσικών χαρακτηριστικών της Γης, στην οποία ζούμε, ονομάστηκε Γεωλογία. Η μελέτη της σύστασης και των αλληλεπιδράσεων των ουσιών ονομάστηκε Χημεία. Η μελέτη της δομής, της λειτουργίας και των αλληλεπιδράσεων των ζωντανών οργανισμών ονομάστηκε Βιολογία, και ούτω καθεξής;
Mε άλλα λόγια, είναι αδύνατον κάποιος όταν δημιουργεί κάτι σε μια περιοχή επιστημονικής ή καλλιτεχνικής ευθύνης είναι αδύνατον να μην εισέλθει στον χώρο των ιδεών κάποιου άλλου ή κάποιου ιδεολογικού ρεύματος για να αντλήσει ή να αλιεύσει κάποιες ιδέες για να «απογειώσει το δαιμόνιο που κρύβεται μέσα του», καθώς ανέφερε χαρακτηριστικά ο Σεφέρης μιλώντας για τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο. Θα ήταν αδύνατο να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των θέσεων που προβάλλονται κατά καιρούς για την ιστορία της Κύπρου από οργανωμένα σύνολα και ανοργάνωτα άτομα εάν, πρώτα, δεν μελετήσουμε το πώς μια ιδέα κατέληξε σε μας έτσι ώστε να την υιοθετήσουμε ως δική μας και με την οποία θα μετράμε και θα ζυγίζουμε το κάθε τι που συμβαίνει μπροστά μας σήμερα.
Θα ήταν πλήρως αδύνατο να αντιληφθούμε την περίοδο των πρώτων χρόνων της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο εάν δεν γνωρίζουμε αφετηριακά την ιστορία των ιδεών στην Eυρώπη του 18ου και του 19ου αιώνα (Διαφωτισμός, Pομαντισμός, Θετικισμός κλπ) και πώς με έμφαση στο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο και κυρίως την δημιουργία των εθνικών κρατών, τη Bιομηχανική Eπανάσταση, τη σύγκρουση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής στην Ευρώπη (Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν ήταν ακόμα στην τροχιά της Ευρώπης), κτίστηκε μια αποικία στην Κύπρο όχι για τους ίδιους λόγους (κυρίως εμπορικούς και οικονομικούς που ίσχυαν για τις άλλες αποικίες του Ηνωμένου Βασιλείου, αλλά για στρατιωτικούς.
Παράλληλα, θα πρέπει να διαλέξουμε μια γραμμή με την οποία θα προσεγγίζουμε τα γεγονότα: αναλυτικά ή φαινομενολογικά. Εξετάζοντας την (όποια) πραγματικότητα ζούμε μέσα από την εξέλιξη των ιδεών, μπορούμε να κάνουμε πιο κατανοητή την ερμηνεία της. Μπορεί να είναι μακριά από την Κύπρο η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση, αλλά επηρέασαν έμμεσα τη ζωή μας από το 1960 και μετά. Το ίδιο θα μπορούσε να πει κάποιος για τη βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανία αποτελούσε το νέο τρόπο παραγωγής και οι συνέπειες στον τρόπο ζωής αλλά και στο περιβάλλον γίνονταν ολοένα και περισσότερο αισθητές. Η αντίληψη του κόσμου μέσα από το πρίσμα της λογικής, η διείσδυση της επιστήμονικής ορολογίας σε κάθε τομέα της διανόησης και η εμμονή σε παγιωμένους κανόνες, που δεν επιδέχονταν εξαιρέσεις και είχαν οικουμενική ισχύ αποτελούσαν τα γνωρίσματα της εποχής. Σ’αυτήν την προσκόλληση σε καθολικές αρχές οι Ρομαντικοί αντέτειναν το δικαίωμα των ατόμων να ορίσουν μόνοι τις απαιτήσεις τους αψηφώντας τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα-νόμους που περιόριζαν τη δυνατότητα αυτοκαθορισμού τους. Προτίμησαν να στρέψουν το βλέμμα στην παράδοση, σε μυθικούς ήρωες και ξεχασμένους πολιτισμούς απορρίπτοντας την ψυχρή λογική του κλασσικισμού και το διαφωτισμό που τον υμνούσε. Η έμφαση δινόταν στο θυμικό και όχι το λογικό του ανθρώπου, και η προσπάθεια αφορούσε στην ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών της ψυχής, ιδιαίτερα με την επιδίωξη μεγαλόπνοων στόχων.
Παρά την εντύπωση της ύπαρξης συμπαγών ορίων μεταξύ των σταδίων της εξέλιξης των ιδεών, η πραγματικότητα αποδεικνύει τη συν-ύπαρξη σε μια δεδομένη περίοδο πολλών ρευμάτων ταυτόχρονα. Καθε κίνημα γεννιέται για να δηλώσει κατι διαφορετικό, για να αντιτεθεί σε κάτι ήδη υπάρχον. Γεννιέται όμως όχι εκ του μηδενός αλλά αντλώντας συνήθως ιδέες από την Ιστορία και ανδρώνεται για να αποτελέσει κι αυτό με τη σειρά του στόχο αμφισβήτησης κάποια στιγμή. Οι ιδεολογίες αποκτούν υλική σχεδόν υπόσταση και παλεύουν να επικρατήσουν έναντι των αντιπάλων τους. Ακόμα όμως κι όταν σβήσουν, αναγεννώνται κάποτε από τις στάχτες τους και αναπροσαρμοσμένες στα νέα δεδομένα ξαναδιεκδικούν οπαδούς και ισχύ. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα αναβίωσαν ιδέες που οι ρίζες τους βρίσκονται σε χρονολογίες πολύ απομακρυσμένες από το σήμερα. Ίσως κι αυτό να είναι το σημαντικότερο επίτευγμα του πολιτισμού: η δυνατότητα να συνυπάρχουν τόσες ιδεολογίες όσα και άτομα, τόσες κοσμοθεωρίες όσες και προσωπικές ιστορίες.
Θα σταθμίσουμε τα γεγονότα μέσα από μια σειρά άρθρων που εμφανίστηκαν στον κυπριακό Τύπο ανάμεσα σε ιστορικά γεγονότα. Ας δούμε το πρώτο. Άρθρο του Σάββα Λοϊζίδη στην Αλήθεια το 1931 με τίτλο «Αυτονομία ή Ένωσις».
Θα ήθελα να δούμε το κύριο άρθρο της εφημερίδας ΑΓΩΝ του 1970, όταν μεσουρανούσε το παράνομο Εθνικό Μέτωπο.
*Επιστημονικός διευθυντής του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου-Ιστορικού Αρχείου & Κέντρου Μελετών Λεμεσού
[1] Κωδική ονομασία η Αισέ πάει διακοπές (Αισέ η κόρη του Ετσεβίτ) το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο ενημερώνει τον Ετσεβίτ οτι είναι έτοιμες οι Τουρκικές Σταρτιωτικές Δυνάμεις της Κύπρου αφού ολοκλήρωσαν το προγεφύρωμα και χρησιμοποιώντας την βλακεία των Ελλήνων πολιτικών για ανακωχή με το δεύτερο κύμα των εκκαθαρίσεων και ενώ όλη η δύναμη της Τουρκίας κατάφερε να καταλάβει το 4%, η δειλία των Ελλήνων πολιτικών που κάποιοι τους ονομάζουν και Εθνάρχες οδήγησε στην κατάληψη του 37% του εδάφους της Κύπρου και την σφαγή και τον εξανδραποδισμό χιλιάδων αμάχων .
Βιβλιογραφία
Philip P. Wiener (ed) Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas, New York: Charles Scribner’s Sons, 1973-74.
Volume 1: Abstraction in the Formation of Concepts TO Design Argument, Volume 2: Despotism TO Law,
Volume 3: Law, Concept of TO Protest Movements,
Volume 4: Psychological Ideas in Antiquity TO Zeitgeist (online edition courtesy the University of Virginia Library). Revised and updated in 2004 as New Dictionary of the History of Ideas (6 volumes), edited by Maryanne Cline Horowitz, New York: Charles Scribners & Sons.
Παναγιώτης Νούτσος, Για την Ιστορία των Ιδεών, Ταξιδευτής, Αθήνα, 2011.
Journal of the History of Ideas, από το 1940 –present, University of Pennsylvania Press.
Τα πρώτα επιστημονικά Think Tank στην Κύπρο
(Ελευθερία, 8 Απριλίου 1911) 
(Αλήθεια, 29 Μαΐου 1931)
