Υποφέρουμε από ανίκανους που πάσχουν από άγνοια (;)
Γράφει ο Κυριάκος Κωνσταντά
Με λίγα λόγια αυτό είναι το Dunning-Kruger Effect. Μια γνωστική προκατάληψη (ή σύνδρομο ανωτερότητας για άλλους) στην οποία τα άτομα υπερεκτιμούν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Αυτό τείνει να προκύπτει λόγω αδυναμίας για αναγνώριση των ανεπαρκειών που έχει ένα άτομο και μιας ανακριβούς αξιολόγησης των ικανοτήτων του.
Μήπως αυτό το φαινόμενο φέρνει στο νου σας τις καθημερινές σας περιηγήσεις στα Social Media; Αν ναι, είναι απόλυτα φυσιολογικό. Η δυνατότητα που έδωσαν τα Social Media στον οποιοδήποτε να είναι πέραν από καταναλωτής, και παραγωγός περιεχομένου χωρίς το οποιοδήποτε κόστος, κάνει το συγκεκριμένο φαινόμενο ακόμα πιο έντονο. Ειδικά σε καιρούς πανδημίας – με τις «απόψεις» (που όλοι έχουν από μία), αλλά και τα συμπεράσματα από «προσωπικές έρευνες» να δίνουν και να παίρνουν.
Το συγκεκριμένο φαινόμενο εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1999, σε μια σειρά πειραμάτων των David Dunning και Justin Kruger, καθηγητή και μεταπτυχιακού φοιτητή αντίστοιχα στο Τμήμα Ψυχολογίας του Cornell University. Έμπνευση για τη διεξαγωγή της έρευνας ήταν η πολυσυζητημένη περίπτωση του McArthur Wheeler, ενός ανθρώπου που προέβη σε δύο ληστείες τραπεζών έχοντας καλύψει το πρόσωπό του με χυμό λεμονιού, με τη λανθασμένη πεποίθηση ότι επειδή ο χυμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αόρατο μελάνι, τότε θα μπορούσε να αποκρύψει το πρόσωπό του από τις κάμερες ασφαλείας που υπήρχαν στις τράπεζες (πιο κάτω το CCTV footage μιας από τις δύο ληστείες του McArthur Wheeler «φορώντας» τον χυμό λεμονιού στο πρόσωπο).
Πράγματι, πριν από την πρώτη του ληστεία, επικάλυψε το πρόσωπο του με χυμό λεμονιού και το φωτογράφισε με μια φωτογραφική polaroid που είχε στο σπίτι, διαπιστώνοντας ότι η φωτογραφία έβγαινε λευκή. Όμως, η εσφαλμένη αντίληψη που είχε σχηματίσει-σε σημείο που να τον ωθούσε να ληστέψει τράπεζες-ήταν το αποτέλεσμα των όσων περιγράφονται στο Dunning-Kruger Effect.
Οι δύο ερευνητές έθεσαν ως αφετηρία τους προηγούμενες μελέτες που υποδείκνυαν ότι η άγνοια αυτή προκύπτει από ανακριβείς αυτοαξιολογήσεις της επάρκειας ενός ατόμου. Ότι υπάρχει ένα μοτίβο υπερεκτίμησης της επάρκειας ενός ατόμου σε διαφορετικές δεξιότητες και γνώσεις. Ότι γενικά υπάρχουν άνθρωποι που είναι βέβαιοι για πράγματα για τα οποία ουσιαστικά δεν έχουν ιδέα. Αυτό που παρακίνησε τους Dunning-Kruger για τη διεξαγωγή αυτής της έρευνας ήταν ο εντοπισμός της πηγής από την οποία τέτοιοι άνθρωποι αντλούν την αυτοπεποίθησή τους.
Στην έρευνά τους συμμετείχαν προπτυχιακοί φοιτητές ψυχολογίας στους οποίους χορηγήθηκαν τεστ γραμματικής, λογικής και χιούμορ. Πέραν των τεστ, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να εκτιμήσουν τη βαθμολογία τους αλλά και την επίδοσή τους σε σχέση με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Τα αποτελέσματα της έρευνας είχαν ως εξής:
1. Οι φοιτητές που πέτυχαν τις χαμηλότερες βαθμολογίες στα τεστ, υπερεκτίμησαν τις προσωπικές τους επιδόσεις σε σχέση με τους υπόλοιπους
2. Οι φοιτητές με μέτριες βαθμολογίες, υπερεκτίμησαν επίσης την επίδοσή τους, σε χαμηλότερο όμως βαθμό
3. Οι φοιτητές με τις υψηλότερες βαθμολογίες υποτίμησαν τις επιδόσεις τους.
Με βάση τα αποτελέσματα του πειράματος, οι δύο ερευνητές κατέληξαν στα πιο κάτω συμπεράσματα:
1. Οι άνθρωποι τείνουν να υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους σε πολλές κοινωνικές και διανοητικές τους δραστηριότητες
2. Η υπερεκτίμηση αυτή προκύπτει εν μέρει λόγω του ότι οι άνθρωποι που κατέχουν περιορισμένες δυνατότητες σε αυτούς τους τομείς αντιμετωπίζουν μια «διπλή ατυχία»: Όχι μόνο εξάγουν λανθασμένα συμπεράσματα και προβαίνουν σε λανθασμένες επιλογές, αλλά αυτή η ανικανότητά τους, τους στερεί τη δυνατότητα να το συνειδητοποιήσουν.
3. Η ικανότητα κάποιου, συνδέεται με τις μεταγνωσιακές ελλείψεις του στο να αντιλαμβάνεται τις λάθος απόψεις/επιλογές του, αλλά και την ικανότητά του να διακρίνει κάτι λανθασμένο από κάτι σωστό.
4. Η βελτίωση των ικανοτήτων ενός ανθρώπου ενισχύει ταυτόχρονα και τη μεταγνωσιακή του ικανότητα, η οποία του επιτρέπει να αναγνωρίζει τις πραγματικές του δυνατότητες και ανεπάρκειες.
Εν ολίγοις, το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από το Dunning-Kruger Effect, είναι ότι άτομα που δεν κατέχουν γνώσεις για ένα θέμα, ενώ διατηρούν λανθασμένες απόψεις για αυτό, χαρακτηρίζονται ταυτόχρονα από την αδυναμία να αντιληφθούν ότι έχουν λάθος. Αντιθέτως, άτομα που κατέχουν πολλές γνώσεις ή δεξιότητες σε ένα θέμα, τείνουν να υποτιμούν τους εαυτούς τους. Αυτό συμβαίνει γιατί όσα περισσότερα μαθαίνουν για ένα θέμα, τόσο περισσότερο αντιλαμβάνονται το πόσο περίπλοκο είναι, πόσα ακόμα δεν έχουν απαντηθεί για αυτό, και πόσα περισσότερα θα πρέπει να μάθουν ακόμη.
Βέβαια, το 1999 όταν οι Dunning & Kruger πραγματοποιούσαν τη συγκεκριμένη έρευνα δεν θα μπορούσαν ποτέ να φανταστούν τις συνθήκες που θα επικρατούσαν το 2021 στον κόσμο. Πως ότι ακόμα και ο τελευταίος σε γνώσεις άνθρωπος σε ένα θέμα, θα είχε το «βήμα» για να μοιραστεί τις προβληματικές του αντιλήψεις για αυτό με τους υπόλοιπους. Αυτό είναι που παρατηρείται έντονα τους τελευταίους 22 μήνες κατά τους οποίους ο πλανήτης ταλαιπωρείται από την πανδημία του κορωνοϊού. Η ακλόνητη αυτοπεποίθηση που έχουν συγκεκριμένες ομάδες ατόμων κατά την εξαγωγή γελοίων συμπερασμάτων τους για τα πάντα, είναι μέχρι ενός σημείου για γέλια. Ωστόσο, το γέλιο σταματά εκεί που αρχίζουν να απειλούνται θεμελιώδεις αρχές και αξίες, παραβιάζοντας τις όποιες «γραμμές» που διατηρούν τον κοινωνικό ιστό σε συνοχή και ισορροπία.
Εννοείται πως το φαινόμενο δεν αφορά αποκλειστικά τους απλούς πολίτες, αλλά επίσης, και άτομα που βρίσκονται σε θέσεις που κρίνουν την τύχη ολόκληρης της κοινωνίας, με τα παραδείγματα προσώπων που φέρουν τον συνδυασμό ανικανότητας και άγνοιας να είναι πολλά. Αυτό όμως που θα έπρεπε να μας ανησυχεί είναι αυτό που οι ίδιοι οι Dunning & Kruger διατύπωσαν μέσω της έρευνάς τους:
Χωρίς τις απαραίτητες γνώσεις ή δεξιότητες για ένα θέμα, είναι αδύνατο κάποιος να αξιολογήσει με ακρίβεια όσες κατέχει για το ίδιο θέμα.
*Η έρευνα των Dunning & Kruger βρίσκεται δημοσιευμένη στο επιστημονικό περιοδικό Journal of personality and social psychology με τίτλο «Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self-Assessments».
