Γράφει ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης
Ένα μικρό παιδί ζητάει από την μητέρα του παγωτό. Εκείνη του απαντά πως είναι ώρα φαγητού και δεν θα φάει τώρα παγωτό. Ο πιτσιρικάς επιμένει, όπως και η μητέρα. Μετά από λίγο ο μικρός κλιμακώνει την αντίδραση του, θυμώνει, φωνάζει και απαιτεί να φάει παγωτό. Η μητέρα, θεωρώντας πως τον διαπαιδαγωγεί, του λέει πως «τα καλά παιδιά δεν θυμώνουν» και τον τιμωρεί, για να τον συμμορφώσει, κλείνοντας το στο δωμάτιο του.
Τι συμβαίνει στ’ αλήθεια εδώ;
Το παιδί προφανώς δεν μαθαίνει πως δεν είναι σωστό να τρώμε παγωτό πριν το φαγητό. Το παιδί μαθαίνει πως δεν είναι σωστό να θυμώνει, γιατί αν το κάνει, αν εκφράσει το συναίσθημα του δηλαδή, θα χάσει την αγάπη-σύνδεση με την μητέρα του. Το παιδί εκπαιδεύεται έτσι να ακρωτηριάζει την αυθεντικότητα του, να περιορίζεται υπαρξιακά, για να μην χάσει την πολυπόθητη σύνδεση/ασφάλεια/αγάπη της μητέρας του.
Και αυτό είναι ένα Τραύμα.
Αλλά, ας δούμε τα πράγματα λίγο πιο αναλυτικά.
Το μυαλό μας είναι μια αχανής συλλογή από μνήμες και εμπειρίες, ένας λαβύρινθος: όταν ανεβαίνω στο ποδήλατο θυμάμαι να ισορροπώ, όταν βλέπω ένα γνώριμο πρόσωπο λέω «α ο Πέτρος», όταν μυρίζω πίτσα τρέχουν τα σάλια μου. Βλέπουμε, μυρίζουμε, ακούμε, γευόμαστε, αγγίζουμε, νοιώθουμε και συσχετίζουμε, που πάει να πει πως συνδέουμε δυο πράγματα, μερικές φορές συνειδητά, άλλοτε αυτόματα και ανεπίγνωστα.
Όταν ο εγκέφαλος και το σώμα μας νοιώθουν κίνδυνο, για παράδειγμα, Οι παλμοί της καρδιάς μας αυξάνονται. Το αίμα ανεβαίνει ορμητικά στο εγκέφαλο μας, οι αισθήσεις μας οξύνονται και οι μύες μας προετοιμάζονται για μάχη ή για διαφυγή. Αυτές οι ανταποκρίσεις του στρες είναι ασυνείδητες, άμεσες και απαραίτητες: μόλις παρουσιαστεί μια απειλή, χρειάζεται να είμαστε εξοπλισμένοι για να την αντιμετωπίσουμε.
Αλλά τι συμβαίνει όταν δεν υπάρχει απειλή; Ένα τραγούδι που έπαιζε στο αυτοκίνητο εκείνη την ημέρα που τρακάραμε, η μυρωδιά ενός φαγητού που μαγειρεύαμε την ημέρα εκείνη που μάθαμε κάποια θλιβερή είδηση. Αυτά τα «συνθήματα», αν και ακίνδυνα σε άλλες περιπτώσεις, γίνονται τώρα τα red flags, τα κόκκινα προειδοποιητικά φώτα, για το νευρικό μας σύστημα, το οποίο είναι σχεδιασμένο για να μας προστατεύει-ακόμη και όταν δεν χρειάζεται.
Ο εγκέφαλος μας μαθαίνει μέσα από τους συσχετισμούς, συνδέοντας αυτόματα ερεθίσματα με μνήμες. Μια συγκεκριμένη γεύση μπορεί να οδηγήσει το μυαλό μας να σκεφτούμε τη γιαγιά μας, ακόμη κι αν αυτή βρίσκεται εκατοντάδες μίλια μακριά. Όταν οι «συνειρμικές μνήμες» εμφανίζονται σαν μια ανταπόκριση σε στρεσογόνους παράγοντες, αυτό είναι γνωστό στην εξελικτική ψυχολογία σαν «συνθήκες απειλής». Οι «συνθήκες απειλής» είναι, δηλαδή, ένα εξελικτικό πλεονέκτημα, όπως για παράδειγμα, αν κάψω το χέρι μου στη θερμάστρα, μαθαίνω να το αποφεύγω στο μέλλον. Εντούτοις, στην περίπτωση της «συνειρμικής μνήμης» που σχετίζεται με το Τραύμα, ο εγκέφαλος μας ίσως να συσχετίζει κάποια ουδέτερα, άσχετα ή αδιάφορα, ερεθίσματα με κάποιο κίνδυνο. Αν στο Τραύμα μας εμπλέκεται ασθενοφόρο, κάθε άκουσμα σειρήνας «διαβάζεται» από τον εγκέφαλο μας σαν μια απειλή και αυτό πυροδοτεί το στρες μας, ακόμη και όταν είμαστε εντελώς ασφαλείς.
Οι άνθρωποι που βιώνουν τα συμπτώματα του Τραύματος νοιώθουν συχνά απογοήτευση ή ντροπή γιατί δεν μπορούν να βρουν μια λογική έξοδο απ’ όλο αυτό. («Ξέρω ότι η σειρήνα δεν έρχεται για μένα, όμως γιατί τότε πανικοβάλλομαι;»). Ε λοιπόν, είναι η φυσική λειτουργία συσχέτισης του εγκεφάλου μας που το κάνει τόσο δύσκολο.
Τα βαθύτερα, πιο πρωταρχικά, τμήματα του εγκεφάλου μας, ο υποθάλαμος, η αμυγδαλή και ο ιππόκαμπος, είναι σε συνεχή επικοινωνία, επεξεργαζόμενα τις πληροφορίες, αξιολογώντας τους κινδύνους, διαχειριζόμενα τον φόβο και διαμορφώνοντας τις πιο βαθιές και ισχυρές μνήμες. Οι πληροφορίες ταξιδεύουν εδώ με εξαιρετικά υψηλές ταχύτητες. Όταν ακούμε έναν ήχο, το ακουστικό σήμα ακολουθεί δύο μονοπάτια: το ένα είναι το συντομότερο από τον υποθάλαμο κατευθείαν στον αισθητήρα των απειλών που είναι η αμυγδαλή. Το άλλο μονοπάτι είναι λιγότερο γρήγορο, αλλά πιο ακριβές σαν διαδρομή, διαμέσου των υψηλότερων επιπέδων του εγκεφαλικού φλοιού. Διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι χρειαζόμαστε περίπου διπλάσιο χρόνο για την επεξεργασία μιας πληροφορίας από τα τμήματα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για τον συνειδητό συλλογισμό, απ’ ότι από την άμεση επεξεργασία της πληροφορίας από τον υποθάλαμο έως την αμυγδαλή.
Αυτή η ιδιαίτερη οργάνωση του εγκεφάλου είναι ζωτικής σημασίας όταν τίθενται ζητήματα επιβίωσης και άρα απαιτούνται αντιδράσεις σε κλάσματα δευτερολέπτου, αλλά είναι επίσης και η εξήγηση γιατί οι τραυματικές μνήμες είναι τόσο δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Ακόμη και όταν συνειδητά γνωρίζουμε ότι δεν κινδυνεύουμε, είναι δύσκολο να σταματήσουμε το σώμα μας να αντιδράσει όπως θα αντιδρούσε αν κινδυνεύαμε πραγματικά.
Μερικές φορές, ακόμη και το να προσπαθήσουμε να μιλήσουμε για το τραύμα μας ή να το επεξεργαστούμε μπορεί να φαίνεται ανέφικτο. Όσοι υποφέρουν από ένα ή περισσότερα τραύματα και προσπαθούν να τα περιγράψουν φαίνεται να αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στο να ανακαλέσουν στη μνήμη τους κρίσιμες λεπτομέρειες της τραυματικής εμπειρίας τους ή να κατακλύζονται από κύματα φαινομενικά άσχετων αναμνήσεων και συναισθημάτων. Στην πρωτοποριακή έρευνα του για το Τραύμα ο Dr. Bessel van der Kolk ανακάλυψε ότι όταν «σκανάρουμε» τον εγκέφαλο ανθρώπων που υποφέρουν από Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD), η δραστηριότητα στο τμήμα του εγκεφάλου που είναι φυσιολογικά συναρτημένο με την γλώσσα μειώνεται δραματικά. Οι άνθρωποι νοιώθουν, αλλά δεν επεξεργάζονται, την εμπειρία των έντονα συσχετισμένων αναμνήσεων, που έχουν παγιοποιηθεί πέρα από την πρόσβαση της συνείδησης τους.
Δυστυχώς πολλές αντιδράσεις στο Τραύμα γίνονται, από άποψη βιολογίας και φυσιολογίας, όλο και πιο έντονες με την πάροδο του χρόνου. To σοκ και η κορτιζόλη, που διατρέχει όλο το σώμα όταν αντιμετωπίζουμε κάτι που πυροδοτεί το Τραύμα μας, μας οδηγεί να αποφύγουμε εντελώς ό,τι θα μπορούσε να «ξυπνήσει» το Τραύμα μας. Αλλά αυτή η αποφευκτικότητα διαιωνίζει την αδυναμία μας να επεξεργαστούμε το Τραύμα και χειροτερεύει την ντροπή και την ενοχή σχετικά με την πρωταρχική τραυματική εμπειρία. Στη συνέχεια η ντροπή και η ενοχή αυξάνει την αποφευκτικότητα, σ’ ένα φαύλο καθοδικό και όλο και πιο επώδυνο σπιράλ.
Και τέλος, ο εγκέφαλος μας, παρά όλες αυτές τις απατηλές και εσφαλμένες αναφλέξεις του, παραμένει απίστευτα ανθεκτικός και δυναμικός. Γνωρίζουμε τώρα ότι ο εγκέφαλος μας αλλάζει ακόμη και μετά την ενηλικίωση. Διάφοροι τύποι θεραπείας επηρεάζουν πραγματικά την δομή και την λειτουργία του. Και αυτό σημαίνει πως είμαστε ικανοί να μάθουμε νέους τρόπους σκέψης και να αποκτήσουμε νέες δεξιότητες αντιμετώπισης, για να αντικαταστήσουμε εκείνες που προέκυψαν από το Τραύμα.
Και αυτό είναι πολύ-πολύ σπουδαίο. Γιατί, η χειρότερη μορφή τυραννίας είναι η τυραννία του Τραύματος, που καταφέρνει να κάνει το παρελθόν να κυριαρχεί στο παρόν, ορίζοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές μας, “φτιάχνοντας” ταυτόχρονα ένα απειλητικό μέλλον. Και όλα αυτά δίχως, τις πιο πολλές φορές, να έχουμε την επίγνωση ότι αυτό ακριβώς συμβαίνει.
Και νομίζω πως αυτό είναι η πρώτιστη υπαρξιακή μας ευθύνη: να απελευθερωθούμε!
