…ή, Όταν η ύπαρξη σου δεν έχει σημασία.
Γράφει ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης*
Μια κοινή παρανόηση είναι ότι το τραύμα, είτε στην παιδική ηλικία είτε στην ενήλικη ζωή, προκύπτει από ένα γεγονός της ζωής που μας συμβαίνει, όπως για παράδειγμα η επιβίωση από ένα τροχαίο ατύχημα ή από μία κλοπή. Στην πραγματικότητα, το τραύμα συντελείται από «κάτι που λείπει», όπως για τα παράδειγμα το αίσθημα της ασφάλειας και αφορά περισσότερο στον τρόπο που εμείς ανταποκρινόμαστε σ’ αυτό και λιγότερο στο ίδιο το γεγονός.
Με αυτό το σκεπτικό, όπως το σωματικό τραύμα αφορά σε κάτι που αφαιρείται, ένα κομμάτι δέρμα, ένας ιστός ή ένα οστό, έτσι και το ψυχικό τραύμα δεν έχει να κάνει με κάτι που έγινε, αλλά ακριβώς με αυτό που δεν έγινε, όταν έπρεπε να γίνει.
Μόνο που, επιπρόσθετα, το ψυχικό τραύμα κάτι «προσθέτει».
Προσθέτει τα παραμορφωτικά γυαλιά μέσα από τα οποία αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, εξ’ αιτίας του τραύματος. Και μ’ αυτήν την έννοια το τραύμα καθιστά αδύνατη την αναγνώριση της εμπειρίας, κάνει την εμπειρία αόρατη.
Πιο συγκεκριμένα, το τραύμα της αδικίας αφορά σ’ έναν τραυματισμό στο ατομικό ή/και στο συλλογικό πεδίο, που προκαλείται από την συστημική καταπίεση, τις διακρίσεις και την αδικία. Βιώνεται ως η άμεση ή έμμεση συνέπεια της προκατάληψης και των διακρίσεων με βάση την ομαδική ή ατομική ταυτότητα κάποιου και έχει σαν αποτέλεσμα τη σωματική, ψυχολογική, συμπεριφορική, σχεσιακή, πολιτιστική και πνευματική δυσφορία.
Το τραύμα της αδικίας μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε ηλικία και να μας επηρεάσει όλους ανεξάρτητα από το γνωστικό, συναισθηματικό ή κοινωνικοοικονομικό μας υπόβαθρο. Κάποιες μορφές τραύματος αδικίας, ωστόσο, είναι πιο συχνές μεταξύ ορισμένων ομάδων/συλλογικοτήτων, επειδή αυτές είναι πιο ευάλωτες σε συμπεριφορές κακομεταχείρισης, όπως:
- Ο ρατσισμός και η προκατάληψη λόγω της φυλής, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού κ.λπ.
- Η αστυνομική βία.
- Το να μας κατηγορήσουν ή να μας ντροπιάσουν για κάτι.
- Το να μας επικρίνουν άδικα,
- Το να μας ζητούν να πειθαρχήσουμε καταναγκαστικά ή να απολυθούμε από μια δουλειά.
- Το να είμαστε θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης, επίθεσης ή ενδοοικογενειακής βίας.
- Το να δεχόμαστε εκφοβισμό, επίθεση ή απειλές.
- Το να βιώνουμε ρατσισμό, σεξισμό, ομοφοβία ή οποιαδήποτε άλλη μορφή προκατάληψης.
- Το να βιώνουμε οργή ή επιθετικές συμπεριφορές στην οδήγηση.
- Η παραβίαση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων μας από δημόσιο λειτουργό (π.χ. αστυνομικό).
- Οι κατασχέσεις σπιτιών, οι εξώσεις και οι εκτοπίσεις/οικονομικές μεταναστεύσεις κ.λπ.
- Το να είμαστε θύματα καταστροφικών γεγονότων όπως σεισμοί, πόλεμοι κ.λπ.
Συνοπτικά, το τραύμα αδικίας είναι ένας συγκεκριμένος τύπος εμπειρίας που εμφανίζεται όταν άλλοι άνθρωποι παίρνουν αποφάσεις και κάνουν ενέργειες που επηρεάζουν άδικα τους άλλους.
Το τραύμα της αδικίας είναι το δίκιο που λείπει!
Παρόμοια με το τραύμα της προδοσίας (βλ. Freyd, 2018), το τραύμα αδικίας μπορεί να προκληθεί από άτομα ή θεσμικούς φορείς εξουσίας. Μάλιστα, ενώ το τραύμα της προδοσίας συνδέεται με την ρήξη της εμπιστοσύνης (όταν άνθρωποι ή θεσμοί από τους οποίους εξαρτάται ένα άτομο, παραβιάζουν σημαντικά την εμπιστοσύνη ή την ευημερία αυτού του ατόμου), το τραύμα της αδικίας μπορεί να καταστρέψει μια αίσθηση ηθικής και πίστης σε έναν δίκαιο κόσμο (Βλ. Janoff-Bulman, 1992). Και καταλαβαίνουμε νομίζω πολύ καλά πως και τα δύο αυτά τραύματα έχουν επισυμβεί στο ελληνικό συλλογικό, με ιδιαίτερη ένταση, την τελευταία δεκαετία. Έχουμε απωλέσει τόσο την εμπιστοσύνη μας, όσο και το αίσθημα της ηθικής, αλλά και την πίστη μας σ’ έναν δίκαιο κόσμο-«έναν άλλο κόσμο που θα ήταν, λέει, εφικτός».
Η αδικία εμφανίζεται εκεί όπου οι άνθρωποι υφίστανται κακομεταχείριση, επικρίνονται, κατηγορούνται, ταπεινώνονται, απαξιώνονται, παραμελούνται ή νιώθουν αποκλεισμένοι από πόρους ή ευκαιρίες για (επαγγελματική) εξέλιξη. Η αδικία εμφανίζεται εκεί όπου οι άνθρωποι στοχοποιούνται για τη φυλή, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη θρησκεία, την εθνική τους ταυτότητα ή άλλα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους. Όμως, η αδικία μετατρέπεται σε βαρύτατο ψυχικό τραύμα όταν είτε το μέγεθος είτε οι συσσωρευμένες και επαναλαμβανόμενες εμπειρίες αδικίας υπερβαίνουν την ικανότητα των ανθρώπων να την αντιμετωπίσουν. Όταν συσσωρεύονται οι εμπειρίες της αδικίας υφίσταται ένα σημείο καμπής όπου η αδικία κατακλύζει τους πόρους του αδικημένου ανθρώπου. Το βαθύ αίσθημα της αδικίας εσωτερικεύεται και ενσωματώνεται στο άτομο. Οι άνθρωποι περιμένουν να πληγωθούν ξανά και ξανά. Μπορεί να κρύβονται ή να αποφεύγουν τους άλλους ή να φορούν μια συναισθηματική πανοπλία για προστασία όταν εκτίθενται στο δημόσιο χώρο ή και στις στενές σχέσεις τους. Υποθέτουν ότι θα αντιμετωπιστούν, ακόμη μια φορά, με διακρίσεις, παρενόχληση, κακοποίηση και επιθετικότητα και ως εκ τούτου, στη συνέχεια προβλέπουν και αντιδρούν ανάλογα για να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, ακόμη και εκεί που τελικά η αδικία δεν συντελείται.
Και είναι αυτό που έχει συμβεί στη χώρα μας. Έχουμε υπερβεί το σημείο καμπής της συσσωρευμένης αδικίας. Κι έτσι, το ατομικό, το οικογενειακό, το ομαδικό και το συλλογικό μας σώμα έχει «μπολιαστεί» από την αδικία. Και είναι τότε που το Τραύμα οδηγεί σε δραματικές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων.
Αλλαγές που αφορούν:
α. στην εικόνα τους για τον -ατομικό και συλλογικό τους- Εαυτό.
β. στον τρόπο που σχετίζονται -ή μάλλον ΔΕΝ σχετίζονται- με τους Άλλους.
Οι συνέπειες του τραύματος της αδικίας.
Όπως προτείνει η σχετική βιβλιογραφία (βλ. Lori S. Katz), τα βασικά χαρακτηριστικά (συνέπειες) του τραύματος της αδικίας περιλαμβάνουν:
- Αντιληπτή απώλεια δικαιοσύνης (δηλαδή, η πεποίθηση ότι ο κόσμος έχει γίνει ανασφαλής και ότι η δικαιοσύνη απουσιάζει),
- Αντιληπτή απώλεια ελέγχου (δηλαδή, η αντίληψη ότι κάποιος δεν είναι σε θέση να ασκήσει επιρροή στα γεγονότα ή στις περιστάσεις της ζωής του),
- Κοινωνική απομόνωση από άλλους που μοιράζονται παρόμοιες αξίες και εμπειρίες,
- Αισθήματα θυμού που σχετίζονται με αντιληπτές αδικίες.
Με άλλα λόγια, όταν κάποιος βιώνει μια εμπειρία τραύματος αδικίας, μπορεί να επηρεάζεται σημαντικά αρνητικά η ζωή του. Πολύ περισσότερο, όταν κάποιος βιώνει επαναλαμβανόμενα γεγονότα τραυματισμού από πολλαπλές αδικίες, είναι πολύ πιθανόν να καταλαμβάνεται από αισθήματα αδυναμίας, απελπισίας ή και απόγνωσης.
Αν αυτά σας «θυμίζουν κάτι» από την καθημερινή μας ζωή, μάλλον αυτό σημαίνει πως είστε κι εσείς ενήμεροι για τις συνέπειες του τραύματος της αδικίας ή ότι το έχετε βιώσει στο «πετσί» σας.
Ποια είναι όμως τα συμπτώματα του τραύματος της αδικίας;
Οι έρευνες, όπως αναφέρει η ψυχολόγος Lori S. Katz, υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι που βιώνουν τραύμα αδικίας μπορεί να αναπτύξουν προβλήματα ψυχικής υγείας παρόμοια με αυτά που βιώνουν οι στρατιώτες που επιστρέφουν από τον πόλεμο. Τα συμπτώματα αυτά μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις κατηγορίες: σωματικά, διανοητικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά.
Σωματικά συμπτώματα
Πονοκέφαλοι, πόνος στο στομάχι, προβλήματα ύπνου.
Διανοητικά συμπτώματα
Προβλήματα μνήμης, έλλειψη συγκέντρωσης, αναδρομές στο παρελθόν (flash backs), εφιάλτες ή ανησυχητικές αναμνήσεις.
Συναισθηματικά συμπτώματα
Θλίψη ή κατάθλιψη ή άγχος, αδυναμία ατομικής αίσθησης ασφάλειας ή ασφάλειας στις σχέσεις με τους άλλους, θυμός ή ευερεθιστότητα και επιθετικότητα.
Συμπτώματα συμπεριφοράς
Αίσθημα αβοήθητου ή απελπισίας, αίσθημα ντροπής ή ενοχής, αίσθημα μουδιάσματος ή απομόνωσης από τους άλλους, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση (αρνητική αυτό-εικόνα).
Άλλο τόσο το τραύμα της αδικίας μπορεί να οδηγεί στην ανάπτυξη γνωστικών ανελαστικών σχημάτων και άκαμπτης σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς.
Τα παραπάνω αποτελέσματα μπορούν επίσης να πυροδοτήσουν και άλλα συμπτώματα όπως η κατάχρηση ουσιών και πάσης φύσεως εξαρτήσεις (τζόγος, αλκοόλ, διαδίκτυο, εργασιομανία, υπερκαταναλωτισμός, σεξομανία) διατροφικές διαταραχές, προβλήματα σχέσεων, απομόνωση, μοναξιά και σκέψεις αυτοκτονίας.
Επιπλέον οι σωρευτικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα των δομικών αδικιών, δηλαδή των αδικιών που προκύπτουν από κοινωνικές ανισότητες, συνδέονται με αρνητικά αποτελέσματα υγείας, όπως σοβαρές ψυχικές ασθένειες και χρόνιες σωματικές παθήσεις (π.χ. καρδιακές παθήσεις).
Το να νιώθεις ότι δεν έχεις σημασία είναι το ακριβές αποτέλεσμα του τραύματος της αδικίας. Γιατί για όποιον συνειδητά σε αδικεί, εκείνη τη στιγμή, η ευημερία σου δεν είχε σημασία. Η κυνική και εν επιγνώσει αδικία (των διαφόρων εξουσιαστών) είναι ο απόλυτος τρόπος να πεις σε κάποιον ότι δεν έχει σημασία. Η θέλησή του, το σώμα του, η ανθρωπιά του συνθλίβονται οδυνηρά, ενώ κάποιος άλλος κυριαρχεί.
Η αδικία αφήνει στο σώμα μια διαφορετική αίσθηση σε σχέση με άλλα τραύματα που φέρουν σαν συστατικό τους το φόβο. Η αδικία αφήνει μια βαριά αίσθηση, μας σφίγγει ζητώντας μας να απελευθερωθούμε, να ουρλιάξουμε ή να κλάψουμε. Κάθεται στο στήθος μας και σφίγγει το λαιμό μας. Καταλαβαίνουμε έτσι γιατί ο κόσμος θέλει πολύ συχνά να διαμαρτυρηθεί. Πρόκειται για κραυγές θυμού, θλίψης και αδυναμίας, και ταυτόχρονα μια παθιασμένη επιθυμία για αλλαγή, που τις πιο πολλές φορές καταπνίγεται.
Πως να θεραπεύσουμε το τραύμα της αδικίας.
Μέχρις ότου να αλλάξει ο κόσμος, μέχρις ότου «ένας άλλος κόσμος να είναι εφικτός», όπως έλεγε εκείνο το ξεχασμένο σύνθημα, χρειάζεται να αποδεχτούμε αυτό που μας έχει συμβεί και να συνειδητοποιήσουμε πως δεν είναι δικό μας λάθος. Έτσι κι αλλιώς η αποδοχή της αβεβαιότητας, η αποδοχή της πιθανής απώλειας του ελέγχου της ζωής, είναι υπαρξιακό συστατικό. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνουμε παθητικοί και να σταματήσουμε να προσπαθούμε να βελτιώσουμε τη ζωή μας, αλλά μάλλον ότι δεν πρέπει να κατηγορούμε, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, τον εαυτό μας για αυτό που έχει συμβεί.
Πολλοί άνθρωποι, τραυματισμένοι από την αδικία, δεν ξέρουν ακόμη αν είναι εντάξει να κλαίνε, λες και το κλάμα είναι κατά κάποιο τρόπο κάτι παθολογικό. Στην πραγματικότητα, το κλάμα είναι μια υγιής, φυσική, βιολογική αντίδραση για την απελευθέρωση των συναισθημάτων της θλίψης, του θυμού και της αδυναμίας, που γεννάει η αδικία. Είναι σκόπιμο να κλάψουμε. Η αδικία είναι αποπνικτική και πονάει. Χρειαζόμαστε ανθρώπους να αναγνωρίζουν την αδικία, να θρηνούν, να κλαίνε και να εκφράζονται με ασφαλείς τρόπους.
Χρειαζόμαστε ανθρώπους που θα κινητοποιήσουν αυτά ακριβώς τα συναισθήματα σαν ισχυρά κίνητρα για αλλαγή. Με βάση αυτά τα συναισθήματα και όσο τα μοιραζόμαστε μπορούμε να συγκροτήσουμε ισχυρές συμμαχίες με άλλους ανθρώπους που έχουν βιώσει ανάλογα. Γιατί, η αδικία είναι κυρίως συλλογικό ζήτημα. Και, ύστερα, όταν θα είμαστε έτοιμοι θα κάνουμε συμμαχίες και με άλλους ανθρώπους που θεωρούν ότι δεν έχουν βιώσει το ίδιο.
Και κάτι ακόμη. Το να αισθάνεσαι τραυματισμένος από την αδικία, σ’ έναν κόσμο σαν αυτόν, δεν είναι μια αδυναμία του χαρακτήρα σου. Αντιθέτως, είναι δείγμα της αντίστασης σου σ’ αυτόν τον κόσμο. Είναι ένα κριτήριο ανθρωπιάς! Και ό,τι κι αν νοιώθεις είναι απολύτως έγκυρο. Τα συναισθήματα σου είναι έγκυρα. Χρειάζεται να τα αναγνωρίσεις και να τα απελευθερώσεις. Να απελευθερώσεις τον εαυτό σου από τα αγκίστρια της απελπισίας, της πικρίας και της εκτονωτικής αγανάκτησης. Χρειάζεται να πάρεις θέση για το πως θέλεις να ζήσεις τη ζωή σου μαζί με τους Άλλους. Έχεις σημασία. Η μοναδική και ανεπανάληπτη ύπαρξη σου έχει σημασία. Μετράς, δηλαδή, αδερφέ/ή μου!