Γράφει ο Χάρης Χεϊζάνογλου
Σε έναν τοίχο στη σχολή στο Delft, έγραφε “Architecture is a political act – Lebbeus Woods”. Η Αρχιτεκτονική είναι αυτό ακριβώς, πολιτική πράξη. Είτε φτιάχνεις εργατικές στο Ανατολικό Βερολίνο, είτε φτιάχνεις Βυζαντινές Αρένες στη Νέα Φιλαδέλφεια, είτε φτιάχνεις ένα διώροφο στου Παπάγου ή ένα εξοχικό στην Αντίπαρο, είναι πάντα πολιτική πράξη. Πολιτική πράξη είναι και το να μην φτιάξεις, να αφήσεις οι άλλοι να φτιάξουν. Μια φαβέλα στη Βραζιλία είναι πολιτική πράξη, όπως κι ένα αυθαίρετο στο Πέραμα. Πάντα είναι πολιτική πράξη η Αρχιτεκτονική, όποιος κι αν την παράγει, με όποιον τρόπο κι αν το κάνει.
Και ως πολιτική πράξη έχει δύο κατευθύνσεις. Η μία είναι αυτή που ξεκινάει από τα κάτω, αναδύεται από την κοινωνική ανάγκη, το κοινωνικό όραμα, ακόμα και την κοινωνική διεκδίκηση. “Θέλουμε ένα σχολείο”… “Θέλουμε ένα νοσοκομείο”… “Διεκδικούμε το δικαίωμα στη στέγαση”. Αυτό είναι το κοινωνικό πρόσημο που καθιστά την Αρχιτεκτονική Πολιτική Πράξη, για εμένα σπουδαία.
Η άλλη κατεύθυνση είναι αυτή που εκκινεί από τα πάνω, από την εξουσία και το εξουσιαστικό όραμα. Βεβαίως η εξουσία μπορεί να πει “η κοινωνία θέλει ένα σχολείο κι ένα νοσοκομείο πάμε να σχεδιάσουμε”. Μπορεί όμως να κάνει και το άλλο, να πει απλά “ΕΓΩ ΘΕΛΩ ΑΥΤΟ”, ή “ΕΓΩ ΘΕΛΩ ΕΝΑ ΤΕΤΟΙΟ, ΠΟΥ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΠΩΣ ΕΤΣΙ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΛΩ ΕΚΕΙ”… Και εκεί πλέον η Αρχιτεκτονική δεν είναι απλά και μόνο πολιτική πράξη, αλλά γίνεται και κομμάτι ενός εξουσιαστικού μηχανισμού, είτε ως απλό προϊόν του είτε συχνά ως εργαλείο του.
Ιστορικά, η Αρχιτεκτονική έχει λειτουργήσει και με τους δύο τρόπους, και με τις δύο κατευθύνσεις, και μας έχει δώσει σημαντικά έργα και μνημεία και με τους δύο. Και φυσικά, δεν είναι καθόλου λίγοι οι σημαντικοί Αρχιτέκτονες οι οποίοι παρήγαγαν Αρχιτεκτονική είτε με τον πρώτο τρόπο, είτε με τον δεύτερο, είτε και με τους δύο.
Το ερώτημα λοιπόν, τουλάχιστον για εμένα, δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ ποιος τρόπος μπορεί να εξασφαλίσει επώνυμη αρχιτεκτονική ούτε βεβαίως αν η επώνυμη αρχιτεκτονική είναι αυτομάτως και καλή αρχιτεκτονική (δεν είναι αυτομάτως). Το ερώτημα είναι ποιος τρόπος μπορεί να μας εξασφαλίσει ότι η αρχιτεκτονική που θα παράγεται, επώνυμη ή ανώνυμη, θα είναι η αναγκαία για εμάς, ή έστω αυτή που θα συνδιαλέγεται με τις ανάγκες μας, η κοινωνικά αποδεκτή ή έστω ανεκτή, αυτή η οποία θα έχει τη βέλτιστη απόδοση σε σχέση με το κόστος της, και όταν λέω απόδοση και κόστος προφανώς δεν το εννοώ μόνο με οικονομικά ή ποσοτικά κριτήρια.
Ο τρόπος που ξέρω εγώ είναι το άνοιγμα των διαδικασιών στην κοινωνία και στην κοινότητα των ειδικών, και όχι μόνο των αρχιτεκτόνων φυσικά.
Από εκεί και πέρα, και επειδή τελευταία τείνουμε να μιλάμε για την αρχιτεκτονική με όρους αποκλειστικά “αισθητικούς” και με όρους μόδας, η Αρχιτεκτονική δεν είναι ούτε μόδα ούτε παράγεται αποκλειστικά, ούτε καν κυρίως ως “αισθητικό” προϊόν και αντικείμενο. Μάλλον για να το πώ πιο σωστά, η “αισθητική” του αρχιτεκτονικού προϊόντος είναι κυρίως το αποτέλεσμα όλων των υπόλοιπων ιδιοτήτων και δυνατοτήτων του, με τελευταία (και όχι πρώτη) την εικονογράφησή του.
Πιο απλά, αν λειτουργεί καλά, φωτίζεται καλά, αερίζεται καλά, αν συνομιλεί καλά με το περιβάλλον του, αν σέβεται τη σχέση του με την πόλη και τις κλίμακές της ή αν έρχεται να την αναμορφώσει ριζοσπαστικά και με νόημα, αν σέβεται τον κάτοικο και τον επισκέπτη, αν σέβεται το περιβάλλον γενικότερα και την κοινωνία, αν υπακούει στην εργαλειακότητα των εργαλείων και στην υλικότητα των υλικών που το παράγουν, αν όπως λέω συχνά χρησιμοποιεί το ελάχιστο για να παράγει το μέγιστο, αν δηλαδή υπακούει σε μια εσωτερική “οικονομία” (ξαναλέω, όχι με όρους αποκλειστικά οικονομικούς) τότε μάλλον είναι “ωραίο”, ανεξάρτητα από το αν το έφτιαξε ένας βοσκός με πέτρες και λάσπη, ή ένας αρχιτέκτονας με μέταλλο και γυαλί.
Ακριβώς γι΄αυτό, η αρχιτεκτονική δεν είναι ούτε μόδα ούτε αστικό ντεκορασιόν και εικονογράφηση για να τη συζητάμε με τέτοιους όρους. Πολύ περισσότερο οι Αρχιτέκτονες δεν είναι μόδιστροι και fashion icons… Αλλά και να ήταν, όταν πας να σε ράψει κι έχεις φάει, ο Αρχιτέκτονας-μοδίστρα θα κάνει ό,τι μπορεί, αλλά στο τέλος θα σου πει “Σούζυ τρως”… Και θα σου το πεί είτε είναι η Βλαχοπούλου (ως Πελαγία από τη Φιλαδέλφεια), είτε ο Valentino από τη Ρώμη (ως Valentino), με διαφορετικό τρόπο βέβαια ο καθένας, ανάλογα με το τί προσπαθεί να πετύχει, αλλά θα εννοεί το ίδιο. Εγώ βέβαια προτιμώ να το λέει η Πελαγία, όχι μόνο γιατί είναι γειτόνισσα αλλά γιατί ότι έχει να πει το λέει ευθέως, χωρίς να φοβάται μη χάσει τη Σούζυ από πελάτισσα.
Υ.Γ.: …χεχε