Του Θοδωρή Ρακόπουλου*
Ο Πρόεδρος Αναστασιάδης στον περασμένο Πολίτη της Κυριακής, δηλώνει από το υπερώο του εξωφύλλου που τού παραχωρεί η εφημερίδα: «Εκατό φορές να μην έμπλεκα με τα διαβατήρια». Την ίδια μέρα, ο Διευθυντής της Καθημερινής Ανδρέας Παράσχος αποκαλύπτει πως φαίνεται να υπάρχει διασύνδεση του γραφείου του Λεμεσιανού πολιτικού με κέρδη που φαίνεται να προέρχονται από τα «χρυσά διαβατήρια». Ο καλός δημοσιογράφος μάλιστα αποκαλεί τα διαβατήρια «την κότα με τα χρυσά αυγά». Το σχόλιο φαίνεται να αποσύρθηκε δυο μέρες αργότερα.
Al Jazeera
Από την αποκάλυψη του Al Jazeera στο σχετικό ρεπορτάζ τους με τον δηλωτικό τίτλο «Cyprus Papers» για το κυπριακό επενδυτικό πρόγραμμα, έμαθε ένα μεγάλο μέρος του κυπριακού λαού ότι υπήρξαν ατασθαλίες στην διαχείριση του προγράμματος. Ένα ακόμα μεγαλύτερο μέρος των Ελληνοκυπρίων πληροφορήθηκε από τα μεγάλα εγχώρια μέσα και τον αρμόδιο υπουργό ότι η σχετική δημοσιογραφική έρευνα δείχνει ότι ξένα κέντρα επιβουλεύονται τον τόπο μας.
Διαβατήρια
Τα διαβατήρια έφυγαν αλλά οι συνέπειές τους ή έστω ο ζωηρός διάλογος εντός κι εκτός Κύπρου σχετικά με αυτά, παραμένουν. Είναι προφανές ότι το πολιτικό σύστημα της χώρας, ένα σύστημα όπου παραδοσιακά οι δικηγόροι με διεθνείς συνδέσεις αναπτύσσονταν πολιτικά και στη δημόσια σφαίρα, χρεώνεται μια σειρά από ερωτηματικά που εκκρεμούν.
Η διάσταση του Κυπριακού και της οικονομίας σε σχέση με τα διαβατήρια
Αυτά τα ερωτηματικά φέρνουν το ζήτημα των διαβατηρίων δίπλα στις δύο μεγάλες κοινωνικές πραγματικότητες της Κύπρου μετά το 1974. Αφενός, στην de facto διχοτόμηση, κατοχή, και διαχείριση του κράτους μονομερώς από ισχυρούς Ε/Κ (ορισμένοι εκ των οποίων φαίνεται, σύμφωνα πάντα με πρόσφατα δημοσιεύματα, να επιθυμούν λύση δύο κρατών).
Αφετέρου, στην άρθρωση του κυπριακού «οικονομικού θαύματος» μετά την εισβολή: ενός θαύματος που ορίστηκε από την μετατροπή του νησιού (έστω, του τμήματος που η ΚΔ ελέγχει) σε διακομιστικό κέντρο για ξένο κεφάλαιο, ενίοτε κεφάλαιο με υπεράκτια και πάντως συζητήσιμη προέλευση.
Πολιτικό, ή, κοινωνικό ζήτημα;
Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση της εμπειρίας των διαβατηρίων η οποία περιέργως δεν συζητείται όσο θα μπορούσε, τουλάχιστον στην δημόσια σφαίρα. Επικεντρωνόμαστε στην πολιτική τους διάσταση (εσωτερική διαφθορά, κακή εικόνα προς τα έξω για τη χώρα, συζητήσιμη η ίδια η πώληση ιθαγένειας γενικώς, επαφές με ορισμένους διεφθαρμένους επενδυτές, κ.τ.λ.). Ξεχνούμε ότι είναι κυρίως κοινωνικό ζήτημα, και ως τέτοιο επηρεάζει τις ζωές των Κυπρίων.
«Η πόλη έζησε το φαινόμενο και άλλαξε την μορφή της, τουλάχιστον στο παράλιο μέτωπο, για να το υποδεχτεί. Οι πύργοι των διαβατηρίων είναι ένα αρχιτεκτονικό όσο και κοινωνικό φαινόμενο. Οργάνωσαν στην ουσία όχι απλά μια νέα μορφή για την πόλη, μια νέα αστική συνθήκη, αλλά και μια νέα πολιτική οικονομία».
Νέα αστική συνθήκη
Ως κάποιος που ερεύνησε το ζήτημα εθνογραφικά, με σειρά δεκάδων συνεντεύξεων για τις ανάγκες πανεπιστημιακής έρευνας με μια σειρά από stakeholders από τη Λεμεσό κυρίως, νιώθω πως είναι επιτακτική ανάγκη να αποτιμήσουμε και τις μεσοπρόθεσμες διαστάσεις της πολιτικής των διαβατηρίων.
Καμία άλλη πόλη, όχι στην Κύπρο, αλλά σε όλη την Ευρώπη (θυμίζω ότι τόσο η Μάλτα όσο και άλλες χώρες είχαν παρόμοια προγράμματα), δεν επηρεάστηκε τόσο από το φαινόμενο των χρυσών διαβατηρίων όσο η Λεμεσός. Η πόλη έζησε το φαινόμενο και άλλαξε την μορφή της, τουλάχιστον στο παράλιο μέτωπο, για να το υποδεχτεί. Οι πύργοι των διαβατηρίων είναι ένα αρχιτεκτονικό όσο και κοινωνικό φαινόμενο. Οργάνωσαν στην ουσία όχι απλά μια νέα μορφή για την πόλη, μια νέα αστική συνθήκη που δημιουργεί ένα «τείχος» προς τη θάλασσα για πολλούς Λεμεσσιανούς, αλλά και μια νέα πολιτική οικονομία.
Στην ουσία, τα κτήρια για τα διαβατήρια, χτίστηκαν με μια ρηγκανική (από τον πάλαι ποτέ Πρόεδρο Ρέηγκαν των ΗΠΑ, αρχιμάστορα του νεοφιλελευθερισμού) λογική: «εν να φάει ο τιβέλοπερ αλλά εν να φάει τζιαι ο καλουπτσής», όπως μου είπε ένας εκπρόσωπος μεγάλης κατασκευαστικής.
Οι Λεμεσιανοί έχουν επίγνωση των αποτελεσμάτων των διαβατηρίων
Στην έρευνά μου για το κοινωνικό αντίκτυπο των χρυσών διαβατηρίων στη Λεμεσό, διαπίστωσα ότι οι Λεμεσιανοί είχαν πλήρη επίγνωση των άμεσων, βιωμένων αποτελεσμάτων των διαβατηρίων στη ζωή τους. Διαμαρτυρόντουσαν για τρία πράγματα: την αλλοίωση της όψης της πόλης, το περιβαλλοντικό αντίκτυπο, και –κυρίως- την αύξηση των ενοικίων παντού στη Λεμεσό.
Πως επηρεάστηκε η ζωή των Λεμεσιανών
Πράγματι, οι πύργοι και οι βίλες που χτίστηκαν για τους νεοπολιτογραφηθέντες επενδυτές δημιούργησαν ένα knock-on effect: μια οικονομία θύλακος όπου η υπερανάπτυξη ενός τομέα (του κατασκευαστικού) και η προσέλευση ατόμων υψηλών κεφαλαίων δημιούργησε μια ψευδεπίγραφη κατάσταση για την καθημερινή οικονομική πραγματικότητα των Λεμεσιανών. Στην ουσία, η κατασκευαστική λογική των διαβατηρίων οδήγησε την πόλη στο να γίνει ένας διεθνής πόλος αναφοράς για τα προγράμματα επενδυτικής πολιτογράφησης – αλλά με κοινωνικά κόστη στην καθημερινότητα των απλών κατοίκων.
Η πόλη που στο μενού διαθέτει διαβατήρια
Όπως υποστήριξα μαζί με τον Λεμεσιανό πανεπιστημιακό συνάδελφο Λέανδρο Φίσερ σε πρόσφατο άρθρο, το να δούμε τα προγράμματα πολιτογράφησης ως μια εκδοχή μιας φαντασιακής «μπανανίας», όπου η Κύπρος και δη η Λεμεσός είναι μια διεφθαρμένη πραγματικότητα σε μια κατά τα άλλα αγγελική Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν βλέπει τη μεγάλη εικόνα. Το θέμα είναι να δούμε το πρόβλημα στα μάτια: πώς η πόλη λόγω της γεωγραφικής και πολιτικοοικονομικής της θέσης έγινε μια γκρίζα ζώνη στην διεθνή ελεύθερη αγορά. Μια αγορά που, εκτός από προϊόντα και υπηρεσίες, πλέον διαθέτει και κυπριακά/ευρωπαϊκά διαβατήρια.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο του Όσλο