Με αφορμή τις γιορτές που προηγήθηκαν, σκέφτομαι πως το μεγαλύτερο επίτευγμα μας στο πεδίο των οικογενειακών σχέσεων είναι που καταφέραμε, αντί να είμαστε όλοι μαζί γύρω από την τηλεόραση, να έχει ο καθένας μας την δική του οθόνη.
Με άλλα λόγια τόσες “επαναστάσεις” ενάντια στο “κωλόσογο”, στα στερεότυπα, στο “τι θα πουν οι άλλοι”, στην καταπίεση, και το μόνο που καταφέραμε είναι να κάνουμε τη ζωή πιο ελεύθερη για το άτομο και πιο διαλυτική για το συλλογικό. Κάναμε τη ζωή καλύτερη για τους ενήλικες αλλά χειρότερη για τα παιδιά. Και αυτή η φράση μάλλον συνοψίζει τις συγκλονιστικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας που συντελέστηκαν στο προηγούμενο αιώνα και επηρέασαν καθοριστικά τις δυτικές κοινωνίες και τον τρόπο ζωής τους.
Αν μάλιστα θέλουμε να δούμε το όλο θέμα λίγο πιο “πολιτικά” η κατάρρευση της διευρυμένης οικογένειας, που παρά τις σοβαρές δυσκολίες της προσέφερε προστασία στα πιο ευάλωτα μέλη της, εγκατέλειψε τους φτωχούς ανθρώπους ανυπεράσπιστους στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Ίσως κάπως αφοριστικά να μπορεί να πει κανείς ότι η διάλυση της παλιάς διευρυμένης και η ανάδυση της πυρηνικής οικογένειας (πατέρας-μητέρα-παιδί) κατέστρεψε την εργατική τάξη και απελευθέρωσε τους πλούσιους.
Οι μεγάλες οικογένειες του παρελθόντος είχαν ένα ισχυρό χαρτί ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα. Την ανθεκτικότητα τους. Γιατί οι οικογένειες αυτές ήταν στην πραγματικότητα ένα πλέγμα υποστήριξης. Ένα σύνθετο δίκτυο σχέσεων που ως εκ τούτου είχε και πολλές τριβές, αλλά μπορούσε να ανταποκριθεί στις πιέσεις της ζωής. Εάν η μητέρα πέθανε, τα αδέρφια, οι θείοι, οι θείες, οι παππούδες ήταν εκεί για να παρέμβουν. Εάν η σχέση μεταξύ πατέρα και γιού διέρχονταν μια κρίση αυτοί οι κοντινοί Άλλοι μπορούσαν να λειτουργήσουν υποστηρικτικά ή και διορθωτικά. Κοντολογίς, οι παλιές διευρυμένες οικογένειες μπορούσαν να διανείμουν τα “βάρη” σε περισσότερους ανθρώπους, όπως όταν για παράδειγμα ένα παιδί που αρρωσταίνει ή ένας ενήλικος που χάνει ξαφνικά την εργασία του.
Αντίθετα. στην αποκομμένη πυρηνική οικογένεια, που είναι ένα σύστημα σχέσεων μεταξύ, ας πούμε, τεσσάρων ατόμων, αν μια σχέση χαλάσει, δεν υπάρχουν “αμορτισέρ”. Και ίσως και γι’ αυτό οι σχέσεις καταρρέουν πολύ πιο εύκολο, γιατί η πίεση στα μέλη είναι πολύ εντονότερη καθώς συχνά προσδοκούμε από το ένα μέλος (τον/την σύντροφο) να καλύψει τις ανάγκες για τις οποίες παλαιότερα “δούλευε” μια ολόκληρη κοινότητα.
Βέβαια, όλοι και από βιωμένη εμπειρία, μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο οι παλιές διευρυμένες οικογένειες ήταν συχνά αποπνικτικές καθώς μάλλον δεν επέτρεπαν και πολλή ιδιωτικότητα. Όμως δεν μπορούμε να μην δούμε, όπως δείχνουν και δεκάδες στατιστικές, ότι ήταν πιο σταθερές. Και αν δει κανείς τη δομή της οικογένειας στο βάθος του ιστορικού χρόνου, θα πιστοποιήσει ότι ένα πράγμα παραμένει “σταθερό”. Η συνεχής αύξηση της αστάθειας των δεσμών που όλο και πιο εκτεταμένα διαλύουν την οικογένεια. Πρόκειται για την αποσύνθεση του θεσμού της Οικογένειας, Σήμερα πια, περίπου το 45 τοις εκατό των γάμων καταλήγουν σε διαζύγιο. Το 2017, σχεδόν οι μισοί Αμερικανοί ενήλικες ήταν άγαμοι. Κι ακόμη, ενώ το 1850, το 75 τοις εκατό των Αμερικανών άνω των 65 ετών ζούσε με συγγενείς του, το 1990 αυτό αφορούσε πλέον μόνο το 18 τοις εκατό του πληθυσμού. Ίσως όμως μαζί με τον θεσμό του γάμου βάλεται και το πεδίο των ερωτικών σχέσεων γενικότερα, καθώς, σύμφωνα με τη Γενική Κοινωνική Έρευνα, ενώ το 2004 μόνο το 33 τοις εκατό των Αμερικανών (ηλικίας 18 έως 34) ζούσαν χωρίς ερωτικό σύντροφο, το 2018, ο αριθμός αυτός ανήλθε στο 51 τοις εκατό.
Επίσης, τις τελευταίες δύο γενιές, οι οικογένειες έχουν επίσης γίνει πολύ μικρότερες. Το γενικό ποσοστό γεννήσεων στις ΗΠΑ είναι το μισό από αυτό που ήταν το 1960. Το 2012, τα περισσότερα αμερικανικά οικογενειακά νοικοκυριά δεν είχαν παιδιά, ενώ υπάρχουν περισσότερα αμερικανικά σπίτια με κατοικίδια παρά με παιδιά.
Συνοπτικά, τα τελευταία 70 χρόνια έχει συντελεστεί μια τεράστια αξιακή μεταβολή από την ιδέα της Αγάπης ως Σχέσης στην ιδέα της Αγάπης ως αυτοέκφραση της ατομικότητας, δηλαδή ως περίπου μη-σχέση. Πρόκειται μάλλον για μια αποθέωση της εξατομίκευσης, καθώς όπως λέει η γερμανική παροιμία, στην προσπάθεια μας να απαλλαγούμε από τα δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά της παλιάς οικογένειας, “μαζί με τα απόνερα, πετάξαμε και το μωρό”.
Και ο προφανής ωφελημένος δεν είναι η κοινωνία με την πρόοδο που πολλοί οραματιστήκαμε ενάντια στις συντηρητικές αντιλήψεις του “πατρίς, θρησκεία, οικογένεια”, αλλά ο καπιταλισμός που βρίσκει πλέον μπροστά του απομονωμένες ανθρώπινες υπάρξεις, εξαιρετικά ευάλωτες στους μηχανισμούς κυριαρχίας του. Γιατί η ακραία εξατομίκευση δουλεύει για τον Καπιταλισμό.
Κι άλλο τόσο, το μέγιστο της βλάβης έχουν υποστεί τα παιδιά μας και οι μητέρες των φτωχών τάξεων, που γεμάτες άγχος και κούραση προσπαθούν μόνες τους να εξισορροπήσουν την εργασία και την ανατροφή των παιδιών.
Η τεράστια αυτή πολιτιστική αλλαγή ήταν τελικά πολύ καλή για ορισμένους ενήλικες της αστικής τάξης, αλλά δεν ήταν τόσο καλή για τις φτωχές οικογένειες. Γιατί, οι εύποροι άνθρωποι είχαν τους πόρους για να “αγοράσουν” μια “μεγάλη οικογένεια” με πλήθος υποστηρικτικών υπηρεσιών, προκειμένου να στηριχθούν στα ζόρια τους, αντικαθιστώντας την υποστήριξη που κάποτε παρείχε η διευρυμένη οικογένεια. Ας σκεφτεί κανείς το εύρος του “θεραπευτικού κράτους”, για την φύλαξη παιδιών, την επαγγελματική φροντίδα, τα φροντιστήρια, την καθοδήγηση, την θεραπεία, τα ακριβά προγράμματα μετά το σχολείο ή την δυνατότητα να προσλάβουν θεραπευτές και life coaches για τον εαυτό τους και άλλα, που αγοράζεται ως αντικατάσταση συγγενών ή στενών φίλων. Και κάπως έτσι οι εύποροι συντηρητικοί μπορούν από άμβωνος να κηρύττουν την αξία και την σταθερότητα της πυρηνικής οικογένειας. Απλά, γιατί εκείνοι μπορούν να την “αγοράζουν”.
