Του Φειδία Παυλίδη*
Όλοι στη Λεμεσό ξέρουμε πού περίπου είναι η NAAFI (εξελληνισμένο: Νάαφη), αλλά ελάχιστοι από τους νεότερους ξέρουμε γιατί την λέμε έτσι και τι ακριβώς ήταν αυτή η περιοχή. Ακόμα μια γειτονιά, με όνομα που δόθηκε τυχαία, ή μια προσπάθεια για συλλογική κατοίκηση «made in Cyprus»;
Η ονομασία της περιοχής
Το αρκτικόλεξο NAAFI σημαίνει «The Navy, Army and Air Force Institutes» και ήταν ένας οργανισμός που δημιουργήθηκε από τη βρετανική κυβέρνηση το 1921, για να διαχειρίζεται εγκαταστάσεις ψυχαγωγίας και λιανικού εμπορίου που χρειάζονταν οι βρετανικές ένοπλες δυνάμεις (οι στρατιώτες και οι οικογένειές τους) ανά τον κόσμο. Ο οργανισμός αυτός διαχειριζόταν κλαμπ, μπαρ, καταστήματα, εστιατόρια, καφέ και άλλες εγκαταστάσεις στις περισσότερες από τις βρετανικές στρατιωτικές βάσεις και βρετανικές αποικίες. Στην Κύπρο, συνήθως, με τον όρο «Νάαφη» αναφερόμαστε στα καταστήματα από όπου αγόραζαν τα αναγκαία οι οικογένειες των Βρετανών στρατιωτικών. Στη Λεμεσό της δεκαετίας του 1960, οι οικογένειες των στρατιωτικών που εργάζονταν στις βρετανικές βάσεις κατοικούσαν κυρίως στην περιοχή βορείως της Λεωφόρου Μακαρίου (ανάμεσα στους κάθετους άξονες των οδών Πέτρου Τσίρου και Νίκου Παττίχη) και μέχρι τη σημερινή Λεωφόρο Σπύρου Κυπριανού. Από τα καταστήματα τύπου Νάαφη και τις υπηρεσίες τύπου Νάαφη στο κέντρο του συνοικισμού πήρε και το όνομά της όλη η περιοχή.
Εικόνα 1. Το γενικό χωροταξικό σχέδιο (master plan) της συνοικίας Νάαφη, όπως ετοιμάστηκε το 1967. Και το γενικό χωροταξικό πάνω από σημερινή αεροφωτογραφία της Λεμεσού. Με κόκκινο χρώμα η Λεωφόρος Μακαρίου στον Νότο, η Λεωφόρος Σπύρου Κυπριανού στον Βορρά και η οδός Πέτρου Τσίρου στα ανατολικά της συνοικίας.
Το τι έφερε τόσες πολλές βρετανικές οικογένειες στη Λεμεσό σχετιζόταν με τις τότε πολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή. Το 1956 ο Πρόεδρος της Αιγύπτου Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ (1918-1970) εθνικοποιεί τη Διώρυγα του Σουέζ, την οποία μέχρι το 1956 διαχειριζόταν ξένη εταιρεία με Άγγλους και Γάλλους μετόχους. Η ενέργεια αυτή του Νάσερ προκαλεί τη γνωστή «Κρίση του Σουέζ». Οι σχέσεις Βρετανών και Αιγύπτου επιδεινώνονταν ραγδαία. Οι Βρετανοί δεν θέλουν να χάσουν τον έλεγχο της περιοχής και συνεπακόλουθα η Κύπρος αποκτά περισσότερη αξία για αυτούς. Η «Κρίση του Σουέζ» φέρνει περισσότερους Βρετανούς στρατιωτικούς στη Λεμεσό, μαζί με τις οικογένειές τους. Οι βρετανικές αυτές οικογένειες έχουν ανάγκη για κατοικίες με σύγχρονες ανέσεις. Ο ιστορικός πυρήνας της πόλης, με τη συνεχή δόμηση, δεν προσφέρεται για να φιλοξενήσει τους Βρετανούς. Δημιουργούνται νέες συνοικίες βορείως της οδού Γλάδστωνος και ακόμα πιο βόρεια, πάνω από τη Λεωφόρο Μακαρίου, όπως είναι η Νάαφη. Οι Βρετανοί είτε αγοράζουν σπίτια, είτε ενοικιάζουν σπίτια από Κυπρίους που επενδύουν στις νέες αυτές γειτονιές, με ακριβώς αυτόν τον σκοπό.
Εικόνα 2. Το «εμπορικό και κοινωνικό κέντρο» της συνοικίας Νάαφη. Ο δρόμος που παρουσιάζει το προοπτικό είναι η οδός Καλλικράτη, από Βορρά προς Νότο
Η ιστορία της περιοχής
Η ιστορία της περιοχής ξεκινά τη δεκαετία του 1960 και η όλη ιδέα για το πώς σχεδιάστηκε να λειτουργεί ως συνοικία αρχίζει να χάνεται με την τουρκική εισβολή του 1974. Την πρωτοβουλία για τον σχεδιασμό του συνοικισμού, καθώς και του πυρήνα με το «εμπορικό και κοινωνικό κέντρο», είχε ο επιχειρηματίας, και γαιοκτήμονας της περιοχής, Πέτρος Ιωάννη Τσίρος (1904-1984), ο οποίος ανέθεσε τον σχεδιασμό στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Φώτη Κολακίδη (1923-2009).
Εικόνα 3. Επιστολικά δελτάρια (καρτ ποστάλ) της δεκαετίας του 1960, που παρουσιάζουν την οδό Καλλικράτη στη Νάαφη. Ο δρόμος είναι φωτογραφημένος από Νότο προς Βορρά. Στο βάθος διακρίνεται ο όγκος της βιβλιοθήκης της Οικογενειακής Λέσχης «The Island Club».
Ο Φώτης Κολακίδης σχεδίασε τις ιδιωτικές κατοικίες του συνοικισμού, αλλά και το «εμπορικό και κοινωνικό κέντρο» ως τον πυρήνα της περιοχής. Αυτός ο πυρήνας περιελάμβανε υπηρεσίες για τις βρετανικές οικογένειες που έμεναν εκεί, όπως καταστήματα, κλινικές, βιβλιοθήκη, παιδοκομικό σταθμό και την οικογενειακή λέσχη με την ονομασία «The Island Club». Το «The Island Club» είχε μια από τις πρώτες πισίνες που κατασκευάστηκαν στην Κύπρο που δεν ήταν ιδιωτική αλλά κοινοτική. Ίσως το πρώτο δείγμα κοινόχρηστης πισίνας που υπήρξε ως παροχή που εξυπηρετούσε μια συγκεκριμένη κοινότητα.
Εικόνα 4. Προοπτικό της οδού Καλλικράτη που ετοιμάστηκε το 1967 και η οδός όπως είναι σήμερα, φωτογραφημένη από Νότο προς Βορρά.
Ο συνοικισμός της Νάαφη σχεδιάστηκε ολιστικά και εκ του μηδενός. Σπάνια περίπτωση ένας τέτοιος σχεδιασμός συλλογικής κατοίκισης για την Κύπρο της τότε εποχής. Σήμερα λέμε πως η Λεμεσός πάσχει από έλλειψη γειτονιών που να έχουν αυτάρκεια και δικό τους χαρακτήρα. Αυτάρκεια θα σήμαινε πως οι κάτοικοι κατεβαίνουν με τα πόδια στο εμπορικό και κοινωνικό πυρήνα της γειτονιάς, για τις καθημερινές αγορές τους και για τις πλείστες των άλλων αναγκών. Κατά καιρούς έγιναν προσπάθειες να δημιουργηθούν εμπορικά κέντρα που θα εξυπηρετούσαν μια γειτονιά ή έστω ένα μεγαλύτερο κομμάτι της πόλης. Εκεί θα συγκεντρώνονταν μια σειρά από καταστήματα και ο καταναλωτής θα άφηνε το αυτοκίνητο στο σπίτι, για να κινηθεί πλέον πεζός προς το εμπορικό κέντρο της συνοικίας του. Τελικά όλο αυτό ήταν απλώς μια ακόμα μοντερνιστική πολεοδομική ιδέα που δεν μπορεί, δυστυχώς, να έχει εφαρμογή στην Κύπρο.
Εικόνα 5. Το κτήριο που φιλοξενούσε το κατάστημα NAAFI επί της οδού Καλλικράτη, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Η εισβολή στάθηκε ο λόγος που ο συνοικισμός της Νάαφη παρήκμασε, τουλάχιστον ως προς τον τρόπο που λειτουργούσε. Σήμερα μόνο το όνομα μένει, για να χαρακτηρίσει τη συγκεκριμένη περιοχή, καθώς και μερικά δείγματα Μοντερνισμού από τον αρχικό συνοικισμό. Το «The Island Club» και η πισίνα του δεν υπάρχουν πλέον, αφού έχουν κατεδαφιστεί. Οι Βρετανοί είχαν αποχωρήσει από την περιοχή (πουλώντας τις περιουσίες τους) αμέσως μετά την εισβολή, φοβούμενοι για τις εξελίξεις στο νησί. Μόνο από φωτογραφίες και μαρτυρίες ανθρώπων μπορούμε να φανταστούμε πώς λειτουργούσε η περιοχή αυτή ως συνοικία, η οποία ήταν γνωστή και ως «Μικρό Λονδίνο». Αρκετοί Λεμεσιανοί θυμούνται την περιοχή της Νάαφη «όταν ήταν στις δόξες της». Όσοι έτυχε να επισκεφτούν και να απολαύσουν το «The Island Club», και την πισίνα του, ήταν συνήθως εκεί καλεσμένοι από Βρετανούς στρατιωτικούς.
Εικόνα 6. Το κτήριο που φιλοξενούσε τη μεγάλη κλινική επί της οδού Καλλικράτη, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Χωροταξία της συνοικίας
Η συνοικία της Νάαφη (ή συνοικία του Τσίρου) δημιουργήθηκε βορείως της Λεωφόρου Μακαρίου και δυτικά της οδού Πέτρου Τσίρου. Η Λεωφόρος Μακαρίου λειτουργούσε μέχρι τη δεκαετία του 1950 ως ένας υπεραστικός δρόμος. Η επέκταση της πόλης προς τον Βορρά μετατρέπει τον υπεραστικό αυτό δρόμο σε κεντρική εμπορική αρτηρία λόγω της εγκατάστασης στα πέριξ της Λεωφόρου πολλών βρετανικών οικογενειών των στρατιωτικών βάσεων. Η Νάαφη έρχεται να προσφέρει νέες οικιστικές μονάδες σε μια περιοχή βορείως της Μακαρίου και μέχρι τη νέα πλέον υπεραστική οδό (bypass road), τη σημερινή Λεωφόρο Σπύρου Κυπριανού. Στο μέσο των δύο λεωφόρων (Μακαρίου και Κυπριανού) χωροθετείται το εμπορικό και κοινωνικό κέντρο της συνοικίας, το οποίο περιελάμβανε καταστήματα, κλινικές, βιβλιοθήκη, παιδικό σταθμό, κοινοτική πισίνα και την οικογενειακή λέσχη. Το εμπορικό και κοινωνικό κέντρο αναπτύχθηκε στη «σφήνα» (και πέριξ αυτής) που δημιουργείται από τις οδούς Ικτίνου και Καλλικράτη, και μπορεί κανείς να το επισκεφτεί και σήμερα, καθώς κάποιες επιχειρήσεις και καταστήματα συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται σε αυτό.
Εικόνα 7. Το κτήριο που φιλοξενούσε τη μικρή κλινική επί της οδού Πικιώνη, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Στα δυτικά, βόρεια και νότια του εμπορικού και κοινωνικού κέντρου αναπτύσσονται τα οικιστικά τετράγωνα. Ο κάθε ενδιαφερόμενος να επενδύσει στην περιοχή διάλεγε οικόπεδο και μετά είχε τη δυνατότητα να επιλέξει έναν εκ των 13 τύπων κατοικιών (A, B, C, D, E, E-E, F, G, H, J, K, L και M), για να ανεγείρει εντός του οικοπέδου του. Ο επιχειρηματίας ανάπτυξης γης διαβεβαίωνε τους ενδιαφερόμενους επενδυτές ότι οι κατοικίες ήταν ήδη προ-ενοικιασμένες σε βρετανικές οικογένειες, οπόταν η απόδοση της επένδυσης ήταν εξασφαλισμένη. Οι τύποι περιελάμβαναν μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες και τετρακατοικίες και πρόνοιες για μελλοντική επέκταση σε άνω ορόφους. Η αρχιτεκτονική των κατοικιών ακολουθούσε τις μόδες και τις προδιαγραφές της εποχής του 1960. Ο Φώτης Κολακίδης είχε σχεδιάσει οικίες με την πολύ χαρακτηριστική προσωπική του γραμμή, που μπορούμε, όμως, να εντάξουμε και στο ευρύτερο πλαίσιο του κυπριακού Μοντερνισμού.
Εικόνα 8. Κατοικίες τύπου E-E, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Εν είδει επιλόγου
Η Νάαφη ήταν στις δόξες της τη δεκαετία του 1960 και μέχρι την εισβολή. Μετά την εισβολή οι βρετανικές οικογένειες φεύγουν από την περιοχή και στις μοντερνιστικές κατοικίες που είχε ανεγείρει ο Πέτρος Τσίρος μένουν πλέον Κύπριοι. Σήμερα ο χαρακτήρας της περιοχής αλλάζει μέρα με τη μέρα, αν και η συνοικία θεωρείται μια καλή περιοχή της Λεμεσού για να κατοικίσει κανείς. Ο πυρήνας της περιοχής, με το εμπορικό κέντρο, συνεχίζει να φιλοξενεί κάποια καταστήματα λιανικής πώλησης.
Εικόνα 9. Κατοικίες τύπου L, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Η Νάαφη παραμένει μια από τις λίγες προσπάθειες που είχαμε στη Λεμεσό για τη δημιουργία συνοικίας που να χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια. Μέχρι και πριν την εισβολή η αυτάρκεια αυτή είχε επιτευχθεί. Οι τότε κάτοικοι της περιοχής είχαν σε κοντινή απόσταση από το σπίτι τους ό,τι χρειάζονταν: κλινικές, βιβλιοθήκη, καταστήματα, κέντρα διασκέδασης, ακόμα και κοινοτική πισίνα. Μετά την εισβολή αυτό είχε χαθεί. Οι πιο νέοι ίσως να μην γνωρίζουν καν για το πώς λειτουργούσε η συνοικία και ποιος ήταν ο χαρακτήρας της. Όλοι χρησιμοποιούμε ακόμα το όνομα «Νάαφη», αλλά λίγοι ξέρουν κάτι για την ιστορία του.
Εικόνα 10. Κατοικίες τύπου D, όπως ήταν τη δεκαετία του 1960 και όπως είναι σήμερα.
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Κώστα Κολακίδη για το υλικό που μου εμπιστεύτηκε από το Αρχείο του πατέρα του, Φώτη Κολακίδη.
*Αρχιτέκτονας
Μελετητής της Αρχιτεκτονικής Ιστορίας της Λεμεσού
Βιβλιογραφία:
- Διαφημιστικό βιβλιαράκι που εξέδωσε ο επιχειρηματίας Πέτρος Ιωάννη Τσίρος το 1967 με τίτλο «TSIROS ESTATE, Limassol, Cyprus» (επιμέλεια έκδοσης: Ι. Μοσκονά, φωτογραφίες: Varouj Voskeritchian, εκτύπωση: Δ. Κουβάς & Υιοί Λτδ.).
- Στοιχεία και φωτογραφίες από το Αρχείο του αρχιτέκτονα Φώτη Κολακίδη.
- Στοιχεία από το διαδύκτιο και ειδικότερα τη σελίδα «Λεμεσού Μνήμες» στο Facebook.
