Γράφει ο Φειδίας Παυλίδης
Οι Κοιλανιώτες κατέβαιναν στον Βούναρο, στο Παραμάλι και στο Κτήρι. Οι Βουνιώτες στο Σούνι. Από τη Λόφου κατέβαιναν στον Ύψωνα. Από το Άρσος στα Μαμώνια, στο Μούσερε και στον Φοίνικα. Από την Πάχνα στην Αυδήμου. Από τη Ζωοπηγή στην Παραμύθα. Από τα Αγρίδια στον Ξυλιάτο. Από την Κυπερούντα στον Άγιο Γεώργιο Καυκάλλου.
Τι ανάγκαζε τους κατοίκους των ορεινών χωριών της Λεμεσού να κατεβαίνουν σε πιο χαμηλό υψόμετρο και να κτίζουν εκεί «αποικίες»; Πώς μπορούμε να ονομάσουμε, με έναν όρο, αυτές τις «αποικίες»; Με το Άρθρο αυτό θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε αυτά τα ερωτήματα. Όλα άρχισαν από μια διαδικτυακή συζήτηση ανάμεσα στα μέλη του «Λεμεσού Μνήμες». Εδώ καταγράφονται κομμάτια της συζήτησης, μαζί με πρόσθετο υλικό και βιβλιογραφία.
Η επαρχία Λεμεσού ήταν μια πλούσια επαρχία. Ο πλούτος της ήταν κυρίως το βουνό της, τα μεταλλεύματα και τα προϊόντα του. Οι Λεμεσιανοί είναι άνθρωποι κυρίως του βουνού, και όχι της πεδιάδας ή της θάλασσας. Ούτως ή άλλως, η μορφολογία του εδάφους μάς δείχνει ένα βουνό να κατεβαίνει και να φτάνει μέχρι τη θάλασσα. Ακόμα και αυτά τα μέρη της επαρχίας που θα ονομάσουμε πεδινά είναι ουσιαστικά ημιορεινά (μικρά πλατώματα ανάμεσα στους λόφους, οι μόνες πεδιάδες που είχαν και γνώρισαν οι Λεμεσιανοί!). Ο πλούτος του βουνού, πέρα από τα μεταλλεύματα, ήταν κυρίως τα αμπελουργικά προϊόντα. Η κυρίως ασχολία στο βουνό ήταν η άμπελος. Όμως οι Λεμεσιανοί είχαν ανάγκη και τα προϊόντα της πεδιάδας (δημητριακά, ελιές, χαρούπια, όσπρια, βαμβάκι και καπνά). Έτσι κατέβαιναν στα πιο πεδινά, για να τα καλλιεργήσουν. Τόσο για να είναι πιο αυτάρκεις, αλλά και για να έχουν ένα επιπλέον εισόδημα, τόσο για τους ιδίους, όσο και για τη μόρφωση και την αποκατάσταση των παιδιών τους.
Ίδρυσαν έτσι πεδινές «αποικίες», στις οποίες (μέσα σε πιο πρόχειρα υποστατικά) διέμεναν κάποιους μήνες του χρόνου. Οι «αποικίες» λειτουργούσαν ως ένα είδος δορυφορικών πεδινών χωριών, που εξασφάλιζαν την αυτάρκεια του ορεινού χωριού. Στην Ελλάδα πολλά ορεινά χωριά έχουν τέτοιες «αποικίες», τις οποίες ονομάζουν «χειμαδιά» ή «ξεχειμαδιά». Σύμφωνα με τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη, «χειμαδιό» ή «ξεχειμαδιό» είναι ο «προστατευμένος και συνήθως πεδινός τόπος, στον οποίο μεταφέρουν οι βοσκοί τα κοπάδια τους, για να περάσουν τον χειμώνα». Όμως οι Λεμεσιανοί δεν χρησιμοποιούσαν αυτές τις «αποικίες», απλώς για να ξεχειμωνιάσουν οι βοσκοί με τα κοπάδια τους. Κατέβαιναν καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου για τα προϊόντα και τις εργασίες της πεδιάδας. Επομένως ο όρος «χειμαδιό» δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, για να τις χαρακτηρίσει πλήρως. Ίσως ο όρος «πεδινή αποικία» να είναι ο μόνος που εξηγεί καλύτερα τι ήταν αυτά τα μέρη, αλλά και πώς κατοικούνταν και πώς χρησιμοποιούνταν. Μέσα από τις μαρτυρίες και τις αφηγήσεις, καταγράψαμε πιο κάτω τις εργασίες που λάμβαναν χώρα στο ορεινό χωριό και τις εργασίες που λάμβαναν χώρα παράλληλα (ή αφού τελείωναν οι πρώτες) στην πεδινή «αποικία», κατά τις τέσσερις εποχές του χρόνου.
Χειμώνας (ορεινό χωριό): κλάδεμα αμπελιού, παραγωγή κρασιού
Χειμώνας (πεδινή «αποικία»): κλάδεμα ελιών, ξεχειμώνιασμα κοπαδιών
Άνοιξη (ορεινό χωριό): φύτευση αμπελιού
Άνοιξη (πεδινή «αποικία»): κλάδεμα ελιών, όργωμα ελαιώνα
Καλοκαίρι (ορεινό χωριό): σκονίσματα και ψεκασμός αμπελιού
Καλοκαίρι (πεδινή «αποικία»): θέρος σιτηρών, μάζεμα χαρουπιών
Φθινόπωρο (ορεινό χωριό): τρύγος σταφυλιών
Φθινόπωρο (πεδινή «αποικία»): μάζεμα ελιών, σπορά σιτηρών
ΚΟΙΛΑΝΙ ΠΡΟΣ ΒΟΥΝΑΡΟ, ΠΑΡΑΜΑΛΙ & ΚΤΗΡΙ
Οι Κοιλανιώτες ίδρυσαν πεδινές «αποικίες» στον Βούναρο, στο Παραμάλι και στο Κτήρι. Ίσως να ακολούθησαν τις ροές των χειμάρρων (κυρίως του Κούρη), για να φτάσουν μέχρι τούτα τα μέρη. Ο Βούναρος δεν υπάρχει πλέον ως ονομασία στον χάρτη, αφού το μέρος ενσωματώθηκε στις περιοχές του Ύψωνα. Τα παλιά πετρόκτιστα σπίτια της «αποικίας» έχουν καταρρεύσει και έγιναν ένα με το έδαφος. Στο Παραμάλι έμεναν μόνιμα Τούρκοι της Κύπρου. Οι Κοιλανιώτες κατέβαιναν εκεί εποχιακά. Σύμφωνα με τη Μαρία (Μαρούλα) Γιασεμίδου – Κάτζη, οι σχέσεις των Κοιλανιωτών και των Τούρκων του Παραμαλιού ήταν φιλικές και εγκάρδιες μέχρι τα γεγονότα του 1963, οπόταν και οι Κοιλανιώτες έπαψαν να κατεβαίνουν στο Παραμάλι. Μόνο μετά την τουρκική εισβολή οι Κοιλανιώτες επέστρεψαν και πάλι στις πεδινές περιουσίες τους. Το Κτήρι ήταν στο μέσο από τις Κυβίδες προς το Παραμάλι. Ήταν μια περιοχή που και οι Βουνιώτες χρησιμοποιούσαν ως πεδινή «αποικία».
Μαρία (Μαρούλα) Γιασεμίδου – Κάτζη
H Μαρία (Μαρούλα) Γιασεμίδου – Κάτζη, με καταγωγή από το Κοιλάνι, είναι συνταξιούχος φιλόλογος και συγγραφέας. Η Μαρία Κάτζη έχει γράψει μια σειρά από βιβλία και κείμενα σε σχέση με το Κοιλάνι και την ιστορία του. Για τις πεδινές «αποικίες» των Κοιλανιωτών μάς αφηγείται:
«Οι Κοιλανιώτες είχαν περιουσίες εκτός χωριού, σε πεδινά μέρη, για να έχουν και τα προϊόντα των πεδινών περιοχών. Οι εκτός χωριού περιουσίες ήταν στον Βούναρο, στο Παραμάλι και στο Κτήρι. Συντόνιζαν τις εργασίες τους, ώστε όταν τελείωνε ο τρύγος (Οκτώβριο, Νοέμβριο), και μέχρι να γίνει το κρασί, κατέβαιναν στα πεδινά και έσπερναν ή μάζευαν τις ελιές. Μετά ανέβαιναν πάλι στο χωριό, τελείωναν με το κρασί, έβγαζαν τη ζιβανία και ακολουθούσαν τα κλαδέματα, τα «αμπελοκάματα» (καλλιέργεια του αμπελιού) και οι άλλες χειμερινές εργασίες. Αυτοί που κατέβαιναν στα πεδινά τον χειμώνα ήταν οι βοσκοί με τα κοπάδια τους, οι οποίοι κατέβαιναν μέχρι τον Βούναρο. Τον Ιούνιο, Ιούλιο και τον Αύγουστο κατέβαιναν και πάλι στα πεδινά για το θέρος και τα χαρούπια. Οι Κοιλανιώτες έμεναν στα πεδινά, για το θέρος, ένα-δυο μήνες ή και περισσότερο. Το Κτήρι ίσως δεν είναι τόσο γνωστό, αλλά ξέρω κάποιες οικογένειες που είχαν περιουσίες εκεί. Μάλιστα από εκεί έφερναν μεγάλες πλάκες για πλακόστρωτα και «κροδώματα» (πέτρινη στέψη στην άκρια του δώματος)».
Μιχάλης Οικονομίδης
Ο Μιχάλης Οικονομίδης, με καταγωγή από το Κοιλάνι, είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός. Έχει γράψει μια σειρά από κείμενα σε σχέση με το Κοιλάνι και, όντας φύση καλλιτεχνική, έχει αποτυπώσει με τον φωτογραφικό του φακό αρκετά σημεία του χωριού. Για τον Βούναρο μάς αφηγείται:
«Ο Βούναρος, από το 1920 μέχρι το 1960, ήταν καταχωρημένος στο Μητρώο του Κτηματολογίου και Χωρομετρίας ως χωριό, διότι υπήρχαν εκεί μόνιμοι κάτοικοι, σχεδόν όλοι με καταγωγή από το Κοιλάνι. Ήταν βασικά ένας οικισμός των Κοιλανιωτών. Σήμερα ο Βούναρος δεν υπάρχει ως χωριό ή ονομασία στον χάρτη, αλλά ανήκει στον Δήμο Ύψωνα. Στον Βούναρο υπήρχαν πολλά πετρόκτιστα σπιτάκια και δύο φούρνοι για το ψήσιμο των ψωμιών. Οι Κοιλανιώτες χρησιμοποιούσαν τα πετρόκτιστα αυτά σπιτάκια του Βουνάρου για πάρα πολλές δεκαετίες. Τους μήνες του χειμώνα για τις καλλιέργειες των χαρουπιών, των ελιών και για τη σπορά των σιτηρών, αλλά και κάθε Αύγουστο για το μάζεμα των χαρουπιών τους. Σε ένα από αυτά τα σπιτάκια, ιδιοκτησίας του αείμνηστου πατέρα μου Ιωάννη Ε. Οικονομίδη, πηγαίναμε οικογενειακώς για το μάζεμα των χαρουπιών. Ο τόπος εκεί κάποτε έσφυζε από ζωή, με εκατοντάδες συγχωριανούς μου. Πολλά έχω να θυμηθώ: τις ιστορίες που μάς έλεγε ο πατέρας μου και η γιαγιά μου, που καβάλα στα άλογα πηγαίναμε με τον αδελφό μου στην κοίτη του ποταμού Κούρη, για να γεμίσουμε με νερό τις «κούζες» (υδρία για νερό ή και κρασί) και τα σταμνιά, το «βάκλισμα» (ράβδισμα δέντρων με ώριμους καρπούς, ως μέθοδος μαζέματος) των χαρουπιών με τις «βάκλες» (ραβδιά), τα τραγούδια της εποχής του 1960 πάνω στις «τερατσιές» (χαρουπιές), το μάζεμα των χαρουπιών, το μαγείρεμα στο χωράφι, τη μεταφορά των χαρουπιών για το ζύγισμα στο καντάρι ενός αλωνιού, το λιτό (αλλά γλυκό) φαγητό κάθε βράδυ, το υπαίθριο κρεβάτι στο δώμα και τις ιστορίες της ημέρας που ακουγόντουσαν, κάθε νύχτα, από τα αλώνια και τα δώματα. Από τα δώματα βλέπαμε στο βάθος την Αλυκή της Λεμεσού και ολόφωτη τη Λεμεσό. Αξέχαστες αναμνήσεις!».
ΒΟΥΝΙ ΠΡΟΣ ΣΟΥΝΙ
Οι Βουνιώτες κατέβαιναν στο Σούνι, το οποίο χρησιμοποιούσαν ως πεδινή «αποικία». Το Σούνι σήμερα γνωρίζει ανάπτυξη, τόσο ως χώρος για εξοχική κατοικία, όσο και ως χώρος για μόνιμη διαμονή, αφού απέχει λίγα μόνο λεπτά από την πόλη της Λεμεσού.
Άρης Ηροδότου
Άκρως ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του Άρη Ηροδότου, με καταγωγή από το Βουνί. Όχι μόνο δεν δέχεται τη θέση ότι το Σούνι ήταν το «χειμαδιό» για το Βουνί, αλλά μάς λέει ακριβώς το αντίστροφο: ότι το Βουνί ήταν το «χειμαδιό» για τους βοσκούς από το Σούνι. Αν σκεφτεί κανείς ότι ο καιρός και η βροχόπτωση δεν διαφέρει και πολύ ανάμεσα στα δύο μέρη, η μαρτυρία έχει λογική βάση. Ο Άρης Ηροδότου μάς αφηγείται:
«Ακριβώς το αντίθετο εγινόταν. Ο βοσκοί που ήταν στο Σούνι πήγαιναν, τον χειμώνα, με τα κοπάδια τους στο Βουνί, για να βρίσκουν τροφή. Μάντριζαν τα κοπάδια τους κάτω από τους «φτέλλεχους» (πλακοειδής πέτρα στο ύπαιθρο που προσφέρει προστασία από τη βροχή) ή στα διάφορα «αρκάτζια» (κοίτη ρυακιού) που υπήρχαν μέσα στα αμπέλια, μέχρι να ξεχειμωνιάσουν. Το καλοκαίρι οι Βουνιώτες κατέβαιναν στο Σούνι, για να θερίσουν τα σπαρμένα τους και για να μαζέψουν τα «τεράτσια» (χαρούπια) και μετά, το φθινόπωρο, για τις ελιές».
ΛΟΦΟΥ ΠΡΟΣ ΥΨΩΝΑ
Από τη Λόφου κατέβαιναν στον Ύψωνα. Η σχέση ανάμεσα στα δύο μέρη είναι γνωστή σε όλους τους Λεμεσιανούς, οι οποίοι ξέρουν ότι ένας Υψωνιάτης το πιο πιθανόν να έλκει την καταγωγή του από τη Λόφου. Σήμερα ο Ύψωνα γνωρίζει ανάπτυξη και αποτελεί πλέον έναν από τους έξι Δήμους της μείζονος Λεμεσού. Για τη σχέση Λόφου και Ύψωνα γίνεται αναφορά πιο κάτω, όπου η αρχιτέκτονας Πηνελόπη Παπαδοπούλου μάς αναλύει πώς η σχέση αυτή, οι μετακινήσεις και οι ασχολίες επηρέασαν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των σπιτιών, αλλά και πώς η αρχιτεκτονική, η ίδια, γίνεται μάρτυρας του τρόπου ζωής, των ασχολιών και των μετακινήσεων.
ΑΡΣΟΣ ΠΡΟΣ ΜΑΜΩΝΙΑ, ΜΟΥΣΕΡΕ & ΦΟΙΝΙΚΑ
Από το Άρσος κατέβαιναν στα Μαμώνια, στο Μούσερε και στον Φοίνικα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Αρσιώτες άλλαζαν ουσιαστικά επαρχία, αφού τα Μαμώνια και ο Φοίνικας ανήκουν στην επαρχία Πάφου, με το Μούσερε να είναι ακριβώς στο σύνορο των δύο επαρχιών.
Ηλίας Ιωακείμ
Ο Ηλίας Ιωακείμ, με καταγωγή από το Άρσος, είναι Δημοτικός Σύμβουλος στον Δήμο Λεμεσού, Πρόεδρος του Συνδέσμου Αποδήμων Άρσους, μηχανολόγος και συγγραφέας. Ο Ηλίας Ιωακείμ έχει γράψει μια σειρά από βιβλία και κείμενα σε σχέση με το Άρσος και την ιστορία του. Για τις πεδινές «αποικίες» των Αρσιωτών μάς αφηγείται:
«Από το Άρσος κατέβαιναν στα Μαμώνια, στο Μούσερε και στον Φοίνικα για τη σπορά των σιτηρών, τις ελιές και «τεράτσια» (χαρούπια). Σε όλα αυτά τα χωριά οι Αρσιώτες είχαν περιουσίες (χωράφια και σπίτια). Ιδιαίτερα στα Μαμώνια, όπου το 65% των περιουσιών ανήκαν σε Αρσιώτες και αρκετοί Αρσιώτες διέμεναν σε μόνιμη βάση για πολλά χρόνια. Σήμερα οι περιουσίες αυτές δεν έχουν μεγάλη αξία, όπως έχουν οι περιουσίες που είχαν οι Λοφίτες στον Ύψωνα».
Σε ένα από τα βιβλία του, ο Ηλίας Ιωακείμ αναφέρει πότε άρχισε αυτό το φαινόμενο του «εποικισμού» και ποιοι ήταν οι λόγοι πίσω από αυτό. Γράφει τα πιο κάτω:
«Άλλη παράμετρος που επέδρασε στην εξάπλωση των οικογενειών και σε άλλα μέρη είναι ένας ιδιότυπος «εποικισμός» ορισμένων πεδινών περιοχών, σύνηθες φαινόμενο για τα ορεινά χωριά της Λεμεσού από τον 19ο αιώνα. Οι κάτοικοι του Άρσους, αλλά και άλλων Κρασοχωριών, δεν μπορούσαν να ζήσουν μόνο με την καλλιέργεια των αμπελιών, διότι είχαν ανάγκη από σιτηρά (σιτάρι και κριθάρι), ελιές, χαρούπια, βαμβάκι, καπνά, σησάμι, φασόλια και άλλα. Για τη λύση αυτού το προβλήματος απέκτησαν γαίες, σε πεδινά χωριά, με τα διατάγματα: Χάτι Σερίφ (Hatt-i Serif) του 1839 και Χάτι Χουμαγιούν (Ηatt-i Ηumayun) του 1856, που εξέδωσε ο Σουλτάνος. Έτσι, τα Μαμώνια, ο Άγιος Γεώργιος Μαμωνιών, το Μούσερε και ο Φοίνικας έγιναν «αποικίες» του Άρσους».
ΠΑΧΝΑ ΠΡΟΣ ΑΥΔΗΜΟΥ
Οι Παχνιώτες κατέβαιναν στην Αυδήμου για τις πεδινές τους ασχολίες. Η Αυδήμου ήταν τουρκοκυπριακό χωριό. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα όρια που διοικητικά ανήκουν στην κοινότητα περιλαμβάνεται και ακτογραμμή. Οι Παχνιώτες κατέβαιναν ουσιαστικά μέχρι τη θάλασσα. Ούτως ή άλλως, και σήμερα αν αρχίσει να κατηφορίζει κανείς από το χωριό προς τα κάτω, δεν θα αργήσει να δει μπροστά του τη θάλασσα και τον κόλπο της Αυδήμου.
ΖΩΟΠΗΓΗ ΠΡΟΣ ΠΑΡΑΜΥΘΑ
Στο ανατολικό μέρος της επαρχίας Λεμεσού έχουμε τη μετακίνηση από τη Ζωοπηγή προς την Παραμύθα.
Σωκράτης Ποταμίτης
Ο Σωκράτης Ποταμίτης μάς λέει σχετικά με την πεδινή «αποικία» της Ζωοπηγής:
«Από τη Ζωοπηγή κατέβαιναν στην Παραμύθα, για να καλλιεργήσουν τα σιτηρά, όχι για να ξεχειμωνιάσουν!!! Η καλλιέργεια σιτηρών σε ορεινά χωριά ήταν αδύνατη».
ΑΠΟ ΑΓΡΙΔΙΑ ΠΡΟΣ ΞΥΛΙΑΤΟ & ΑΠΟ ΚΥΠΕΡΟΥΝΤΑ ΠΡΟΣ ΑΓΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟ ΚΑΥΚΑΛΛΟΥ
Στο βόρειο μέρος της επαρχίας Λεμεσού έχουμε τα δύο πιο πάνω χωριά που είχαν τις πεδινές τους «αποικίες» στην επαρχία Λευκωσίας. Από τα Αγρίδια κατέβαιναν στον Ξυλιάτο και από την Κυπερούντα στον Άγιο Γεώργιο Καυκάλλου. Ουσιαστικά κατηφόριζαν προς την άλλη πλευρά του Τροόδους. Ένας καλός μου φίλος, με καταγωγή από τα Αγρίδια, θυμάται τον παππού του να λέει ότι κατέβαινε από τα Αγρίδια στον Ξυλιάτο για τα σιτηρά. Μάλιστα θυμάται τη μάνα του να αναφέρεται στον Ξυλιάτο ως «η κάτω γη». Βρήκα την έκφραση «κάτω γη» πολύ όμορφη και χαρακτηριστική για όλες αυτές τις πεδινές «αποικίες» που ίδρυσαν οι κάτοικοι των ορεινών χωριών της επαρχίας Λεμεσού.
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΟΡΕΙΝΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΔΙΝΩΝ ΑΠΟΙΚΙΩΝ ΤΟΥΣ
Οι αρχιτεκτόνισσες Πηνελόπη Παπαδοπούλου και Σεβίνα Φλωρίδου μάς δίνουν πιο κάτω λίγα στοιχεία για την αρχιτεκτονική τόσο των ορεινών χωριών της επαρχίας Λεμεσού, όσο και για την αρχιτεκτονική των πεδινών τους «αποικιών».
Πηνελόπη Παπαδοπούλου (Αρχιτέκτονας)
«Στην περίπτωση της Λόφου, καλλιεργούσαν τα αμπέλια στα ορεινά (Λόφου) και τα σιτηρά στα πεδινά (Ύψωνας). Στον Ύψωνα είχαν χωράφια και κατέβαιναν για τη σπορά και ξανά για το θέρος. Στα πεδινά είχαν «καλύφες» (μικρά σπίτια κατασκευασμένα με πρόχειρα υλικά) στην αρχή, οι οποίες με την αστυφιλία μετατράπηκαν σε κύριες κατοικίες. Τα αρχοντικά τους τα σπίτια ήταν στη Λόφου, όπου εκεί, προφανώς, ένιωθαν πιο ασφαλείς από τους επιδρομείς, τους πιο παλιούς καιρούς. Στη Λόφου τα σπίτια ήταν γερές κατασκευές με επίπεδα δώματα (και όχι επικλινείς στέγες) με σαράντα εκατοστά χώμα από πάνω. Οι κατασκευές στον Ύψωνα ήταν πιο πρόχειρες, καλοκαιρινές, αερικές, εξού και ο ορισμός «καλύφες». Είχαν «βολίτζια» (δοκάρια στέγης σπιτιού) με κάποια κλαδιά από πάνω. Αυτές τις πρόχειρες κατασκευές χρησιμοποιούσαν οι Λοφίτες κάτω στον Ύψωνα, για να προστατεύονται κατά το θέρος και τη σπορά των δημητριακών. Στη Λόφου ήταν πιο προστατευμένοι από επιδρομές. Το χωριό δεν φαίνεται από τη θάλασσα και είναι χωροθετημένο πάνω και πίσω από λόφους. Η κυρίως ασχολία των Λοφιτών (η αμπελοκαλλιέργεια και η οινοποιία) απαιτούσε να βρίσκονται πάνω στο χωριό (και όχι κάτω στον Ύψωνα) κατά τους μήνες του χειμώνα. Δίπλα στους αμπελώνες και μέσα στα «σώσπιτά» (δωμάτιο που είναι προσκολλημένο στην κυρίως κατοικία) τους, σε δωμάτια ερμητικά κλειστά, με πέτρινους τοίχους και με χαμηλές εισόδους. Όλα τα σπίτια στη Λόφου έχουν «τσιμινιές» (τζάκια), το οποίο υποδηλώνει κατοίκηση και τον χειμώνα. Επιπλέον, είχαν να συλλέξουν το βρόχινο νερό μέσα στις στέρνες, και αυτό είναι χειμερινή δραστηριότητα. Οπόταν δεν είχαν την πολυτέλεια να κατέβουν στην πεδινή «αποικία», για να ξεχειμωνιάσουν (να την χρησιμοποιούν ως «χειμαδιό»)».
Σεβίνα Φλωρίδου (Αρχιτέκτονας)
«Οι Λοφίτες μού ανέφεραν ότι όταν ανέβαιναν πίσω στη Λόφου, από τον Ύψωνα, αφαιρούσαν τα «βολίτζια» (δοκάρια στέγης σπιτιού) από τις «καλύφες» (μικρά σπίτια κατασκευασμένα με πρόχειρα υλικά) τους και τα έπαιρναν μαζί τους πίσω, πάνω σε κάρα. Η ξυλεία ήταν πολύτιμο αγαθό και πιθανόν αυτό το κουβάλημα των «βολιτζιών» να γινόταν, για να τα προστατεύσουν από κλοπές. Όταν κατέβαιναν ξανά στον Ύψωνα έφερναν πίσω τα «βολίτζια» και τα τοποθετούσαν πάνω από τους πέτρινους τοίχους των «καλυφών» τους. Στη Λόφου γενικά ένιωθαν πιο προστατευμένοι από όταν ήταν στα πεδινά. Οι Σταυροφόροι ήταν γνωστοί για τις επιδρομές τους, με πιο ολέθρια αυτή του 1156. Αν ο κόσμος είχε τον χρόνο να αντιδράσει, μετακινούνταν προς τα ορεινά (με ή χωρίς τα «βολίτζια» τους!)».
ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Κάποιες από τις πεδινές «αποικίες» έχουν σήμερα γίνει μεγάλα προάστια της πόλης, κάποιες έχουν χαθεί μέσα στο χώμα και το όνομά τους δεν υπάρχει πλέον στον χάρτη. Η πόλη της Λεμεσού δημιουργήθηκε, ουσιαστικά για να μεταποιεί και να εξάγει τα προϊόντα μιας πλούσιας επαρχίας. Δεν μπορεί να εξετάσει κανείς την ιστορία της Λεμεσού χωρίς να αρχίσει από το Τρόοδος και να κατεβαίνει προς τα κάτω. Η ιστορία της πόλης και της επαρχίας είναι ροές. Ροές ήταν και αυτός ο ιδιότυπος «εποικισμός» των πεδινών περιοχών από τους κατοίκους των ορεινών. Ας είναι οι πιο πάνω μαρτυρίες χρήσιμες στο να μάς θυμίζουν την ιστορία, τον χαρακτήρα και την ταυτότητα της επαρχίας και της πόλης. Σε μια εποχή που οτιδήποτε είναι ταυτότητα κινδυνεύει να χαθεί στον βωμό του κέρδους!
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συγχωριανούς μου Μαρία (Μαρούλα) Γιασεμίδου – Κάτζη και Μιχάλη Οικονομίδη για τις πληροφορίες σε σχέση με το Κοιλάνι, τον Ηλία Ιωακείμ για τις πληροφορίες σε σχέση με το Άρσος, καθώς και τους Άρη Ηροδότου, Σωκράτη Ποταμίτη και Κωνσταντίνο Κυριακίδη για τη βοήθειά τους. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τις Πηνελόπη Παπαδοπούλου και Σεβίνα Φλωρίδου για τις πληροφορίες σε σχέση με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των ορεινών χωριών και των πεδινών «αποικιών» τους.
