του Φειδία Παυλίδη
Στην Αθήνα, η Οδός Αναπαύσεως είναι ο δρόμος που καταλήγει στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών. Οι Οδοί Αναπαύσεως σε Θεσσαλονίκη και Πάτρα και πάλι καταλήγουν στα κοιμητήρια των δύο αυτών πόλεων. Τελικά σε κάθε μεγάλη, ή μικρή, πόλη της Ελλάδας ισχύει το ίδιο. Τη λογική αυτή, σε σχέση με αυτό το οδωνύμιο, την ακολουθήσαμε και στην Κύπρο. Μπορεί σήμερα η Οδός Αναπαύσεως της Λεμεσού να είναι ένας μικρός δρόμος ανάμεσα στον Ιερό Ναό και το Κοιμητήριο του Αγίου Νικολάου, στο παρελθόν, όμως, η Οδός Αναπαύσεως ήταν ένας άλλος, μεγάλος σε μήκος, δρόμος, ένας από τους πλέον σημαντικούς άξονες, που ένωνε τον ιστορικό πυρήνα της Λεμεσού με το Κοιμητήριο του Αγίου Νικολάου, που παλιά θεωρούνταν ότι ήταν πολύ έξω από τα όρια της πόλης.
Μέχρι και τον 19ον αιώνα, οι νεκροί στη Λεμεσό θάβονταν έξω από τις εκκλησίες (ή τα τζαμιά, αν ήταν Μουσουλμάνοι). Σύμφωνα με τον Χριστάκη Σεργίδη, μια επιδημία, που ξέσπασε το 1863, οδήγησε το 1865 στην ίδρυση του νεκροταφείου του Αγίου Νικολάου, μακριά από τα όρια της πόλης, όπως υφίστατο τότε. Η ίδρυση νεκροταφείων εκτός των ορίων των πόλεων έλυσε το πρόβλημα έλλειψης χώρων ταφής (συνεπεία της αύξησης του πληθυσμού, αλλά και των πολλών θανάτων από επιδημίες), αλλά έγινε και για λόγους αποφυγής μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών. Σύμφωνα με τον Αδάμο Κόμπο, την απόφαση για την ίδρυση του νεκροταφείου του Αγίου Νικολάου την έλαβαν οι τέσσερις ενορίες της πόλης (Αγία Νάπα, Καθολική, Αγία Τριάδα και Άγιος Αντώνιος). Δημιουργείται τότε ο άξονας που συνδέει τις τέσσερις αυτές ενορίες (και τις αντίστοιχες εκκλησίες) του κέντρου της Λεμεσού με το εκτός της πόλης νεκροταφείο. Ο άξονας αυτός δεν μπορούσε να έχει άλλο οδωνύμιο από το «Οδός Αναπαύσεως». Στην αρχή η οδός αυτή ήταν ένας χωμάτινος δρόμος ή μονοπάτι. Ο Αδάμος Κόμπος περιγράφει πολύ παραστατικά τη μεταφορά του νεκρού (με το πέρας της Νεκρωσίμου Ακολουθίας, η οποία τελούνταν σε μία των τεσσάρων εκκλησιών του κέντρου) κατά μήκος του άξονα αυτού: με κάρο συρόμενο από ένα άλογο και δανικό φέρετρο, αν ο νεκρός ήταν φτωχός, και με άμαξα του κοιμητηρίου συρόμενη από δύο άλογα και δικό του φέρετρο, αν ο νεκρός ήταν πλούσιος. Τέσσερα άλογα και φιλαρμονική, για εξέχουσες προσωπικότητες!
Φτωχός ή πλούσιος, ο κάθε Λεμεσιανός είχε να πορευθεί την Οδό της Αναπαύσεως, στο τέλος της ζωής του. Το οδωνύμιο «Αναπαύσεως» είναι βασισμένο στην ιδέα για ανάπαυση της ψυχής του νεκρού. Η Νεκρώσιμος Ακολουθία της Εκκλησίας μας είναι μια συνεχής ικεσία προς τον Θεό για ανάπαυση του κεκοιμημένου δούλου του. Η λέξη «ανάπαυση» επαναλαμβάνεται σε πολλά σημεία του κειμένου της Ακολουθίας. Χαρακτηριστική είναι η φράση: «Μακαρία η οδός, η πορεύει σήμερον, ότι ητοιμάσθη σοι τόπος αναπαύσεως» (Ευτυχισμένος ο δρόμος, τον οποίον βαδίζεις σήμερα, γιατί σου έχει ετοιμαστεί τόπος ανάπαυσης), φράση η οποία προτάσσεται των Αποστολικών και Ευαγγελικών Αναγνωσμάτων, τα οποία αναγιγνώσκονται προς το τέλος της Ακολουθίας.
Η Οδός Αναπαύσεως μέσα από τρία Επιστολικά Δελτάρια
Η Εικόνα 1 παρουσιάζει τον γενικό χάρτη της περιοχής, πέριξ της Οδού Αναπαύσεως, και τρία επιστολικά δελτάρια με φωτογραφίες της αρχής της οδού. Το πρώτο δελτάριο είναι από το αρχείο του Χριστάκη Σεργίδη και πρέπει να μάς έρχεται από τις αρχές του 1960. Της φωτογραφίας, αλλά και της περιοχής, δεσπόζει η Οικία Ρωσσίδη (η οπίσθια όψη αυτής), ενώ διακριτή είναι και η πορεία του ποταμού Βαθκιά (ή και «η Βαθκειά»). Το δεύτερο δελτάριο (με τίτλο «Limassol, Cyprus», Εκδότης: John Hinde Limited (Δημοκρατία της Ιρλανδίας), Διανομέας: Mona Ltd (Λευκωσία), τυπωμένο στη Δημοκρατία της Ιρλανδίας) πρέπει να μάς έρχεται από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Η Οικία Ρωσσίδη είναι ακόμα εκεί (φαίνεται ο κήπος της, στην απόληξη του τεμαχίου), αλλά στην περιοχή έχουν ήδη κτιστεί σημαντικά μοντερνιστικά κτήρια. Το τρίτο δελτάριο (με τίτλο «General View of Limassol», Εκδότης: J. Arthur Dixon (Αγγλία), Διανομέας: D. A. Gabrielides (Λεμεσός), τυπωμένο στην Αγγλία) μάς δίνει μια πιο γενική εικόνα της περιοχής και κανείς μπορεί να αναγνωρίσει σημαντικά τοπόσημα της περιοχής.
Πιο κάτω παρουσιάζεται μια μικρή περιγραφή για κάθε σημαντικό σημείο του γενικού χάρτη (Εικόνα 1, σημεία 1 έως 11).
Πολυκατοικία του Πίττα (αρ. 1 στον γενικό χάρτη): Η πολυκατοικία αυτή κτίστηκε τη δεκαετία του 1960 και είχε αρχιτέκτονα τον Φώτη Κολακίδη (1923-2009). Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του μοντερνιστικού αυτού κτηρίου είναι το bas-relief που κοσμεί την πρόσοψη (βλέπε Εικόνα 2). Για το επιτοίχιο αυτό έργο ο Κολακίδης συνεργάστηκε με τον καλλιτέχνη John Corbidge (1935-2003) και ο Corbidge δημιούργησε ένα ανάγλυφο έργο με αναφορές σε μορφές γραμμικής γραφής. Ο Corbidge κόσμησε επίσης την είσοδο της πολυκατοικίας με ένα επιτοίχιο κεραμικό ψηφιδωτό, το οποίο εκτείνεται εξωτερικά και συνδέει την εξωτερική βεράντα της εισόδου με τον εσωτερικό χώρο υποδοχής.
Σχολή Terra Santa (αρ. 2 στον γενικό χάρτη): Η ιδιωτική αυτή σχολή κτίστηκε στα 1965 και είχε αρχιτέκτονα τον Σταύρο Οικονόμου (1917-2004). Ο Οικονόμου χρησιμοποιεί ένα μοντερνιστικό λεξιλόγιο, για να εντάξει σε αυτό το συγκρότημα τρεις χρήσεις: το σχολείο, το μοναστήρι και μια μικρή εκκλησία.
Κτήριο καταστημάτων και γραφείων (αρ. 3 στον γενικό χάρτη): Το κτήριο αυτό (Μέγαρο Παναγίδη) πρέπει να κτίστηκε στις αρχές τις δεκαετίας του 1970. Η αρχιτεκτονική του ακολουθεί τις αρχές του Μπρουταλισμού με έντονη γραμμικότητα, ξεκάθαρα σχήματα, σαφή διάκριση σκελετού και πλήρωσης και εκτεταμένη χρήση του σκυροδέματος, το οποίο αφήνεται να παραμείνει εμφανές. Στην καρτ ποστάλ της Εικόνας 3, το Μέγαρο Παναγίδη φαίνεται να ξεχωρίζει, με τον Μπρουταλισμό του, ανάμεσα στα μοντερνιστικά κτήρια των Κολακίδη και Οικονόμου, ενώ βρίσκεται σε διάλογο με το Δικαστικό Μέγαρο στην απέναντι πλευρά του δρόμου, το οποίο επίσης ακολουθεί τις αρχές του Μπρουταλισμού.
«Εφτάπατο» (αρ. 4 στον γενικό χάρτη): Το «Εφτάπατο» κτίστηκε το 1958 και είχε αρχιτέκτονες τους Φώτη Κολακίδη & Σταύρο Οικονόμου και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κυπριακού Μοντερνισμού. Το «Εφτάπατο» ήταν, την εποχή του, το πιο ψηλό κτήριο της Λεμεσού και ήταν για χρόνια ένα από τα πιο σημαντικά τοπόσημα της πόλης, κάποτε ακόμα πιο σημαντικό και από τον κόμβο του οποίου δεσπόζει.
Επαρχιακό Δικαστήριο Λεμεσού (αρ. 5 στον γενικό χάρτη): Το Δικαστικό Μέγαρο κτίστηκε το 1971 και είχε αρχιτέκτονα τον Γιώργο Μαυρομάτη και είναι ένα από τα τελευταία δείγματα Όψιμου Μοντερνισμού στο νησί. Ξεχωρίζει για τις εξπρεσιονιστικές όψεις και την υλικότητά του, με σχεδόν όλα στοιχεία, του σκελετού και της πλήρωσης, κατασκευασμένα από béton brut. Το Μέγαρο έχει και αναφορές στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας, αποδομένη, όμως, με το λεξιλόγιο και τα υλικά του Μοντερνισμού.
Οικία Ρωσσίδη (αρ. 6 στον γενικό χάρτη): Η οικία Ζήνωνος Ρωσσίδη ανεγέρθηκε το 1890 και κατεδαφίστηκε το 1995. Σύμφωνα με τον Τίτο Κολώτα, το αρχικό όνομα του κτηρίου ήταν «Οικία Κριστιάν» και κτίστηκε από πλούσιους Μικρασιάτες που εγκαταστάθηκαν στη Λεμεσό. Αργότερα περιήλθε στην ιδιοκτησία του μεγαλέμπορα Ζήνωνα Ρωσσίδη.
Κυκλικός Κόμβος Αγίου Νικολάου (αρ. 7 στον γενικό χάρτη): Ο πολεοδομικός ιστός της Λεμεσού και οι άξονές του προέκυψαν μέσα από μια εξελικτική διαδικασία και μέσα από τις ουσιαστικές ανάγκες της ζωής. Κανένας δεν κάθισε ποτέ να σχεδιάσει, και κυρίως να εφαρμόσει, ένα πολεοδομικό σχέδιο για τη Λεμεσό, με οδικό δίκτυο, με ιεράρχηση δρόμων και σχεδιασμένους κυρίως άξονες. Παρόλο που η Λεμεσός αναπτύχθηκε οργανικά, οι χαράξεις της πόλεις έχουν μια λογική με κάθετους (ακτινωτούς) άξονες και παράλληλους (ημι-δακτυλίους). Οι ακτινωτοί άξονες προέκυψαν μέσα από την ανάγκη να συνδεθεί η πόλη με τις άλλες πόλεις και την επαρχία, και οι παράλληλοι (Γλάδστωνος, Μακαρίου, Μακεδονίας, Υπεραστικός) λόγω της οριζόντιας επέκτασης της πόλης και της ανάγκης για παρακαμπτήριες λεωφόρους. Τη λογική αυτή διασκεδάζουν σημεία της πόλης όπου δεν έχουμε απλώς τη συνάντηση ενός κάθετου και ενός παράλληλου άξονα, αλλά ένας τρίτος άξονας έρχεται να διαπεράσει τον κόμβο. Αν η Λεμεσός ήταν πίνακας, τα σημεία αυτά θα τα ονομάζαμε «επεισόδια» πάνω στον καμβά. Ένα τέτοιο σημείο είναι ο Κόμβος του Αγίου Νικολάου. Τους άξονες τις ζωής ήρθε να διαπεράσει ένας τρίτος άξονας, ένας άξονας του θανάτου, για να συνδεθεί η πόλη με το (τότε) εκτός πόλης νεκροταφείο. Ο άξονας αυτός ήταν η Οδός Αναπαύσεως. Η Εικόνα 3 παρουσιάζει τον κυκλικό κόμβο, σε διαφορετικές εποχές η κάθε φωτογραφία. Το Επιστολικό Δελτάριο με τίτλο «Partial View of Limassol» (Εκδότης & Διανομέας: N.G.Triarchos & Co. Ltd (Λευκωσία), τυπωμένο στο Ισραήλ) μάς παρουσιάζει τη Λεμεσό του Μοντερνισμού. Στα πέριξ του Κόμβου του Αγίου Νικολάου δεσπόζουν τα κτήρια των πιο σημαντικών Μοντερνιστών: των Κολακίδη, Μαυρομμάτη και Οικονόμου. Όλα σε μια φωτογραφία!
Δημόσιος Κήπος Λεμεσού (αρ. 8 στον γενικό χάρτη): Ο Δημόσιος Κήπος περιλαμβάνει στη βορειοδυτική του πλευρά και την Οικία του Επάρχου. Ήταν η οικία του Διοικητή της Λεμεσού, τον οποίο διόριζαν ο Βρετανοί κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας. Η οικία παρουσιάζεται στους παλιούς χάρτες ως «Commissioner’s House». Στο κτήριο αυτό σήμερα στεγάζεται το Ιστορικό Αρχείο και Κέντρο Μελετών του Δήμου Λεμεσού. Πριν κατασκευαστεί η νέα πτέρυγα των Δικαστηρίων, ο Δημόσιος Κήπος συνδεόταν με την (πρώην) Οδό Αναπαύσεως και το Γραμμικό Πάρκο του Βαθκιά με πεζόδρομο που υπήρχε ανάμεσα στην οικία Ρωσσίδη και τα Δικαστήρια.
Γραμμικό Πάρκο κατά μήκος παρακλαδιού του ποταμού Βαθκιά (αρ. 9 στον γενικό χάρτη): Το γραμμικό αυτό πάρκο ξεκινά από την Οδό Αγίας Ζώνης και καταλήγει στην (πρώην) Οδό Αναπαύσεως. Κατά μήκος του πάρκου τρέχει και ο ποταμός Βαθκιάς, ο οποίος διασχίζει και το τεμάχιο των Δικαστηρίων και το τεμάχιο του Δημόσιου Κήπου, για να καταλήξει στη θάλασσα.
Μικρό κηπάριο στη συμβολή των δρόμων Αναπαύσεως, Γλάδστωνος και Αγίου Ανδρέου (αρ. 10 στον γενικό χάρτη): Το μικρό αυτό πάρκο, με το χαρακτηριστικό γλυπτό του, πρέπει να δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Στην εφημερίδα «Παρατηρητής» της Λεμεσού (Πέμπτη 25 Οκτωβρίου 1951, Έτος: 26ον, Αριθμός Φύλλου: 1849) διαβάζουμε τα πιο κάτω: «Μεταβάλλεται το παρά την διασταύρωσιν οδών Αναπαύσεως, Γλάδστωνος και Αγίου Ανδρέου χαντάκι εις πλατύτατον δρόμον. Φανταζόμεθα ότι το εναπομένον τεμάχιον θα μεταβληθή εις μικρόν κηπάριον με ένα-δυο σκαμνάκια. Το προεξέχον μέρος του εκεί κήπου της οικίας του κ. Ζήνωνος Ρωσσίδη ανάγκη ν’ αποκοπή, δια να σχηματισθή μικρά πλατεία. Χάριν της πυκνωθείσης κυκλοφορίας ανάγκη ν’ αποκοπή επίσης και χαρισθή εις τον δημόσιον δρόμον ένα τεμάχιον του κήπου της οικίας του κ. Διοικητού, που βρίσκεται στην καμπήν των οδών Γλάδστωνος και Βύρωνος».
Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. 11 στον γενικό χάρτη): Το Μουσείο κτίστηκε το 1975 και είχε αρχιτέκτονα τον Έκτορα Στυλιανίδη. Το Μουσείο δεν βρίσκεται επί της (πρώην) Οδού Αναπαύσεως, αλλά εντός του ιδίου τεμαχίου γης που βρίσκεται και το Επαρχιακό Δικαστήριο. Η οικοδόμησή του άρχισε στα 1972, ταυτόχρονα με την έναρξη οικοδόμησης του Επαρχιακού Δικαστικού Μεγάρου της πόλης. Το Μουσείο αποτελεί δείγμα Όψιμου Κυπριακού Μοντερνισμού και άρχισε να λειτουργεί λίγους μήνες μετά την εισβολή, τον Μάρτιο του 1975.
Η Οδός Αναπαύσεως μέσα από δύο χάρτες
Η Εικόνα 4 παρουσιάζει δύο χάρτες της Λεμεσού, με σκοπό να δούμε πώς εξελίχθηκε μέσα στον χρόνο η περιοχή της Οδού Αναπαύσεως και πώς προέκυψε η ανάγκη για κυκλικό κόμβο στον Άγιο Νικόλαο. Οι δύο χάρτες είναι από το αρχείο του Χριστάκη Σεργίδη, και ο ένας μου στάλθηκε ειδικά, για να επιβεβαιώσουμε το αρχικό οδωνύμιο. Κανείς μπορεί να διαβάσει τη λέξη «Anapafsis» στον χάρτη του κάτω μέρους της Εικόνας 4. Ο πάνω χάρτης παρουσιάζει τη Λεμεσό όπως ήταν το 1932. Η Λεωφόρος Μακαρίου δεν έχει χαραχθεί ακόμα, καθώς και ούτε ο κυκλικός κόμβος. Ο κάτω χάρτης είναι του 1957 και εστιάζει στην Οδό Αναπαύσεως. Για ευκολότερη ανάγνωση έχουν χρωματιστεί το τεμάχιο των Δικαστηρίων (με κίτρινο) και ο ποταμός Βαθκιάς που διατρέχει το τεμάχιο (με γαλάζιο). Οι αριθμοί 1 έως 3 δείχνουν και στους δύο χάρτες τα ίδια σημεία. Το 1 είναι το σημείο όπου θα χαραχθεί αργότερα ο κυκλικός κόμβος. Το 2 είναι η Οικία του Επάρχου (Commissioner’s House) και το 3 το σημείο όπου η Οδός Αγίου Ανδρέου συναντά τη Γλάδστωνος, για να ξεκινήσει εκεί η Οδός Αναπαύσεως.
Εν είδει επιλόγου
Σήμερα η Οδός Αναπαύσεως έχει άλλο όνομα. Οι παλιοί Λεμεσιανοί, όμως, ακόμα την θυμούνται με το παλιό της οδωνύμιο. Ήταν ο δρόμος που ακολουθούσαν, πολλές φορές και με τα πόδια, για να μεταβούν από το κέντρο της πόλης, όπου ζούσαν, στους τάφους των αγαπημένων τους, να βεβαιωθούν ότι το καντήλι τους παραμένει αναμμένο. Τα οδωνύμια μιας πόλης είναι πηγή της τοπικής ιστορίας, ειδικά αν το όνομα συνδέεται ουσιαστικά με τον χώρο. Τότε το όνομα είναι ο τόπος και ο τόπος το όνομα. Κάθε Οδός Αναπαύσεως είναι μια χάραξη που οδηγεί στο κοιμητήριο της πόλης. Κάθε Οδός Θέμιδος μάς ενημερώνει πως κάπου κοντά υπάρχει, ή υπήρχε, δικαστήριο. Κάθε Ερμού πώς εδώ είναι η εμπορική κίνηση της πόλεως και την προστατεύει ο Ερμής, ο θεός του Εμπορίου. Για τη Λεμεσό, η Οδός Αναπαύσεως ήταν, και παραμένει, ένας από τους πιο σημαντικούς άξονες. Στην αρχή ήταν μόνο άξονας θανάτου. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε ένα άξονα με εμβληματικά μοντερνιστικά κτήρια. Ο παλιός χάρτης της Λεμεσού (του 1957) με το οδωνύμιο «Anapafsis» μάς θυμίζει πως μέρος της ζωής είναι και ο θάνατος και πως κάθε πόλη, με τις χαράξεις του ιστού της, συμμετέχει σε αυτό το δίπολο.
